روایات بسیارى از پیامبرصلى الله علیه و آله  آمده که مردم نماز نافله را در خانه بجاى آورند، زیرا به اخلاص و قبولى نزدیک‏تر است.

اهل سنت: جواز شستن دست‌ها از انگشتان تا آرنج

دلیل: اطلاق امر به شستن در آیه؛ مقتضای اطلاق: جواز و ظهور شستن دست از سر انگشتان تا آرنج

وجوب شستن دستان از آرنج، زیرا منافاتی بین وجوب و آیه شریفه «فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ» نیست به دلیل:

زیرا «ید» به موارد زیادی اطلاق می‌شود: 1. انگشتان: مثل آیه سرقت 2. مچ دست: آیه تیمم3. آرنج به پایین: آیه وضو4. شانه به پایین: بسیاری از استعمال‌های عرفی

آیه درصدد بیان کیفیت شستن نیست، و کیفیت شستن به پیامبر و ائمه واگذار شده است. مثل: دیوار را تا سقف رنگ کن به این معنا نیست که از سقف رنگ کن.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ. مائده/6.

1. قرائت به نصب در «أرجلکم» از قرائت به جرّ بیشتر نیست، زیرا ابن کثیر، ابا عمرو، ابابکر و حمزه از عاصم «أرجلکم» را به جرّ قرائت کرده‏اند. «الکشف عن وجوه القرائات، ج 1، ص 406».

2. حق معطوف آن است که به نزدیک‏ترین کلمه عطف شود و نزدیک‏ترین کلمه «رؤوسکم» مجرور است. (نحویان)

3. بنا بر قرائت نصب، وجوب مسح استفاده می‌شود، زیرا «برؤوسکم» محلًا منصوب است به «امسحوا» و با عطف بر محلّ «أرجلکم» به نصب قرائت شده و حکم به مسح می‌شود.

عطف کلمه «أرجلَکم» بنابر قرائت به نصب، به «أیدیَکم» از جهاتى مشکل دارد که از آن جمله است:

الف) بین معطوف و معطوف علیه با جمله‌ی بیگانه فاصله می‌شود (در باب عطف جایز نیست).

ب) قبل از تمام شدن جمله و ایفای غرض، به جمله‌ای بی‌ارتباط منتقل شود.

ج) مخالف با فصاحت قرآن است.

اشکال: قرائت به جرّ «أرجلکم» به جهت نزدیکى با مجرور است (عطف بالجوار)، نه عطف.

جواب: این احتمال از جهاتى مردود است:

1-کسر به جهت نزدیکى با مجرور قبیح و تنها هنگام ضرورت شعرى جایز است؛

2- کسر بر جوار هنگامى صحیح است که انسان را به اشتباه نیندازد، در حالیکه در این آیه انسان گمان مى‏کند که به جهت عطف است. در نتیجه:‌ آیه به مسح پا صراحت دارد. (اعتقاد امامیه)

ذکر شهادت ثالثه بدون قصد جزئیت‏

قرآن کریم به ولایت امیر‌المؤمنین علیه السلام تصریح کرده: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ‏؛ .مائده/55. (آیه به اجماع مفسران در شأن امام علی علیه السلام)

تبرک قبل از اذان به عباراتی همچون: «وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً ... »

تبرک بعد از اذان به عباراتی مثل: «الصلاة والسلام علیک یا رسول اللَّه»

عبدالمحسن عبداللَّه سراوى مستبصر سورى در کتاب «القطوف الدانیة»: شیعه در اذان، شهادت به ولایت را به قصد جزئیت نمى‏گوید، بلکه از زمانى که معاویه لعن بر على بن ابى‏طالب علیه السلام را بر بالاى منبرها علنى کرد، شیعه براى جلوگیرى از این بدعت و مکتوم نشدن ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام، شهادت به آن را به قصد تبرک در اذان‏ها اعلام کرد.«القطوف الدانیه، ج 1، ص 57- 58».

طبرسى از قاسم بن معاویه: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: اینها در باب معراج حدیثى نقل مى‏کنند که پیامبر صلى الله علیه و آله هنگام عروج، عرش الهى را دید که بر آن نوشته شده بود: «لا اله الّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، ابوبکر الصدیق» حضرت علیه السلام فرمود: «سبحان اللَّه!» همه چیز را تغییر دادند حتّى این موضوع را؟ گفتم: آرى. آن گاه فرمود: خداوند عز و جل هنگامى که عرش را خلق کرد بر آن نوشت: «لا اله الّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، علىّ أمیرالمؤمنین» وهنگامى که آب را خلق کرد در مجراى آن نوشت: «لا اله الّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، علىّ أمیرالمؤمنین» و زمانى که کرسى را خلق کرد بر پایه هایش نوشت: «لا إله إلّااللَّه، محمّد رسول اللَّه، علىّ أمیرالمؤمنین» آن گاه فرمود: هرگاه یکى از شما گفت: لا إله إلّااللَّه، باید بعد از آن بگوید: علىّ امیرالمؤمنین.»

2- ابن سعد در طبقات الکبرى:

 سندهایى را ذکر کرده که همه آنها موقوفه است و قابل احتجاج نیست.

+با سندى ذکر کرده که در طریق آن مسلم بن خالد بن قرقره است که یحیى بن معین او را تضعیف نموده و بخارى نیز او را منکر الحدیث توصیف کرده است.

ابوحاتم: به احادیثش احتجاج نمى‏شود. «تهذیب الکمال، ج 27، ص 508، رقم 5925»

ادله امامیه بر عدم مشروعیّت تثویب‏

1- روایات تثویب با یک دیگر متعارضند وامکان ارجاع همه به یک معنا وجود ندارد، زیرا برخی می‌گویند:

الف) عبداللَّه بن زید در خواب دید.

ب) بلال آن را در اذان اضافه نمود و پیامبر صلى الله علیه و آله نیز تقریر کرد.

ج) عمر بن خطاب مؤذن را امر نمود تا آن را در اذان صبح قرار دهد.

د) پیامبر صلى الله علیه و آله به ابامحذوره تعلیم داد.

ه) بلال در نماز صبح «حى على خیر العمل» مى‏گفت، پیامبر صلى الله علیه و آله امر کرد که به جاى آن «الصلاة خیر من النوم» بگوید.

با این اختلاف تعابیر وتعارض نمى‏توان به‏ متن آن براى تثویب تمسک کرد.

2-اجماع شیعه امامیه بر عدم مشروعیت تثویب است.«شیخ طوسی، الخلاف، ج 1، ص 287»

3- اهل‏بیت علیهم السلام که اذان ملک را حکایت کرده‏اند، ذکرى از تثویب به میان نیاورده‏اند. «تهذیب الاحکام، ج 2، ص 60، ح 210»

4- شیخ طوسى رحمه الله در حدیث صحیح از معاویة بن وهب نقل کرده که از امام صادقعلیه السلام درباره تثویب سؤال کردم که بین اذان واقامه گفته مى‏شود؟ حضرت فرمود: ما آن را نمى‏شناسیم. «وسائل الشیعه، باب 32 از ابواب اذان واقامه»

زید نرسى از ابى‏الحسن علیه السلام نقل مى‏کند که فرمود: «الصلوة خیر من النوم، بدعت بنى‏امیه است و از اصل اذان محسوب نمى‏شود.» «بحار الانوار، ج 18، ص 179»

5-«الصلوة خیر من النوم» را پیامبر در اذان و اقامه نمى‏گفته است، حتى در زمان ابوبکر نیز گفته نمى‏شد، تا در عصر عمر بن خطاب به اذان صبح اضافه شد، (حدیث «موطأ» مالک). «الموطأ، ص 57، ح 151»

تصریح علمای اهل سنت به بدعت بودن تثویب‏

1- شخصى از طاووس یمانى سؤال کرد: از چه زمانى «الصلاة خیر من النوم» گفته شد؟ او در جواب‏گفت: در عهد رسول‏خدا صلى الله علیه و آله گفته‏نشد، لکن ‏بلال آن را در زمان ابى‏بکر، بعد از وفات رسول خدا صلى الله علیه و آله شنید که شخصى غیر مؤذن مى‏گوید، و بلال از او اخذ کرد ... «کنز العمال، ج 8، ص 358، رقم 23252»

2- مجاهد:ما با ابن عمر بودیم که شنید مردى در مسجد تثویب مى‏گوید، ابن عمر گفت: بیا از نزد این بدعت گذار خارج شویم. «مصنف عبدالرزاق، ج 1، ص 475، رقم 1832»

3- از ابوحنیفه درباره تثویب سؤال شد: او در جواب گفت: این چیزى ساختگى است. «جامع المسانید، ج 1، ص 296»

4- شوکانى از البحر الزخار: تثویب را عمر احداث کرد، و فرزندش گفت این بدعت است. «نیل الاوطار، ج 2، ص 43»

5- ابن قدامه نقل کرده که اسحاق بعد از نقل روایت ابى‏محذوره مى‏گوید: «این چیزى است که مردم آن را احداث کرده‏اند.»

«ابن قدامه، المغنى، ج 1، ص 419- 420».

کیفیت تشریح اذان‏

اتفاق اهل‏بیت علیهم السلام: تشریع‏کننده اذان خداوندمتعال، جبرئیل نازل کننده آن به پیامبر، نبی تعلیم دهنده به بلال

الف- احادیث امامیه‏

1- شیخ کلینى رحمه الله به سند صحیح از «زراره» و «فضیل» از امام باقر علیه السلام: هنگامى که رسول خدا صلى الله علیه و آله را به آسمان بردند، به بیت المعمور که رسید وقت نماز شد، جبرئیل اذان و اقامه گفت. آن گاه رسول خدا صلى الله علیه و آله جلو آمد وملائکه و انبیاء در پشت سر آن حضرت به او اقتدا نمودند.«کافى، ج 3، ص 302، ح 1»

2- سند صحیح از امام صادق علیه السلام: هنگامى که جبرئیل بر رسول خدا صلى الله علیه و آله وارد شد سر مبارکش در دامان على علیه السلام بود، جبرئیل اذان و اقامه گفت. هنگامى که رسول خدا صلى الله علیه و آله به هوش آمد فرمود: اى على! آیا شنیدى؟ عرض کرد: آرى، سپس فرمود: آیا حفظ کردى؟ عرض کرد: آرى، آن گاه فرمود: بلال را صدا زنید. على علیه السلام بلال را خواست، واذان و اقامه را به او تعلیم داد. «کافى، ج 3، ص 302، ح 2»

3- شهید از ابن ابى‏عقیل عمانى: از امام صادق علیه السلام روایت شده که حضرت لعن کرده قومى را که پندارند پیامبر صلى الله علیه و آله اذان را از عبداللَّه بن زید اخذ کرده است. آن گاه فرمود: وحى بر پیامبر شما نازل مى‏شود، ولى شما گمان مى‏کنید که پیامبر صلى الله علیه و آله اذان را از عبداللَّه بن زید اخذ کرده است؟!. «وسائل الشیعه، ج 4، ص 612، باب اول از ابواب اذان و اقامه، ح 3»

ب- احادیث اهل سنت‏: (روایاتی با همین مضمون)

1-حاکم نیشابورى از سفیان: من بعد از ورود حسن بن على علیه السلام به مدینه بر حضرتش وارد شدم. از او درباره اذان سؤال شد؟ برخى گفتند: شروع آن با خوابى بوده که عبداللَّه بن زید دیده است. حضرت در جواب او فرمود: شأن اذان بالاتر از آن است، بلکه جبرئیل در آسمان دوتا دوتا اذان‏گفت و آن گاه رسول خدا صلى الله علیه و آله را تعلیم داد ... «مستدرک حاکم، ج 3، ص 171»

2-متقى هندى به سند خود از على علیه السلام: در شبى که رسول خدا به آسمان رفت، به وى اذان تعلیم داده شد، و نماز بر او واجب و فرض گشت. «کنز العمال، ج 6، ص 277، رقم 397»

3-عبدالرزاق از ابن جریح: عطا گفت: «همانا اذان به وحى الهى بوده است.» «المصنف، ج 1، ص 456، رقم 1775»

4-حلبى: احادیثى وارد شده که دلالت دارد بر این که اذان در مکه قبل از هجرت تشریع شده است. «السیرة الحلبیه، ج 2، ص 296»

5-ابى‏العلاء نقل مى‏کند، به محمد بن حنفیه گفتم: ما معتقدیم که شروع اذان از خوابى بوده که یک نفر از انصار دیده است. محمد بن حنیفه از این موضوع به شدت ناراحت شد و فرمود: شما خیال مى‏کنید که یکى از اصول شرایع ومعالم دین اسلام با خوابى بوده که شخصى از انصار دیده است، خوابى که احتمال راست و دروغ در آن وجود دارد. ابى‏العلاء مى‏گوید: به او عرض کردم: این مطلب نزد مردم مستفیض ومشهور است. در جواب گفت: به خدا سوگند این حرف باطل است. «همان، ص 297»

مشهور نزد اهل سنت: تشریع اذان به خوابى بوده است که عبداللَّه بن زید یا دیگرى دیده و بر پیامبر صلى الله علیه و آله نقل شده و سپس آن حضرت به بلال تعلیم داده است.

اشکالات این روایات:

الف)این روایات با مقام نبوت سازگارى ندارد، زیرا اذان و اقامه از مقدمات نماز است و دارای اهمیت می‌باشد و

این مهم را نمى‏توان با خواب شخصى غیر از پیامبر صلى الله علیه و آله تشریح کرد.

ب)تمام روایاتى که اشاره به مسئله خواب و رؤیا در اذان دارد، ضعیف السند است.

بررسى ادله اهل سنّت بر عدم جزئیّت‏

1- مصادر حدیثى معتبر تأکید بر ثبوت «حىّ على خیر العمل» ندارد، و «سنن الکبرى» بیهقى، و «المصنف» ابن ابى‏شیبه از مصادر دست دوم است.

2-راویان احادیثى که اشاره به جزئیّت کرده‏اند از ضعفا هستند، لذا روایاتشان از درجه اعتبار ساقط است.

3- از روایات استفاده مى‏شود که برخى از صحابه در اذان خود «حىّ على خیر العمل» را ذکر مى‏کرده‏اند، ولى نزد ما تنها عمل و قول پیامبر صلى الله علیه و آله حجّت است.

1- اتفاق مسلمین بر اصل مشروعیّت‏: قبلا ذکر شد.

2- اذان صحابه و اهل بیت علیهم السلام

با مطالعه در سیره و تاریخ و حدیث می‌توان دریافت که  عده‏اى از صحابه و تابعین و تابعین تابعین و اهل بیت رسول خدا صلى الله علیه و آله در اذان خود: «حىّ على خیر العمل» را قرائت مى‏کرده‏اند. (برخی روایات نماز صبح و برخی تمام نمازها را بیان کرده‌اند).

3- اجماع عترت‏

‏اجماع اهل‏بیت بر جزئیّت «حىّ على خیر العمل» در اذان و اقامه بوده است.

چرا بلال بعد از پیامبر صلى الله علیه و آله اذان نگفت؟

از بلال تقاضا کردند که: «حىّ على خیر العمل» را از اذان حذف کرده و به جاى آن «الصلاة خیر من النوم» را قرار دهد او قبول نکرد، لذا او را رها کرده و متّهم به ضعف دید چشم و گیر داشتن زبان کردند و به جاى او سعد قرظ و ابى‏محذوره را براى اذان انتخاب نمودند.

از طرفى احادیثى را جعل کرده به بلال نسبت دادند که او در اذان «الصلاة خیر من النوم» مى‏گفته است.

اجتهاد و نهی عمر

مردم با اشتغال فراوان به نماز از جهاد باز نمانند.

نقض این اجتهاد: