•مسلمانان در طول تاریخ اسلام بر جواز؛ بلکه استحباب سفر براى زیارت قبور اولیاى الهى اجماع داشته‏اند.

•ابن تیمیه اولین کسی است که زیارت قبر اولیای الهی را ممنوع و حرام شمرد.

•شاگردان و پیروان ابن تیمیه این نظر را ترویج کرده و تا زمان محمد بن عبدالوهاب و وهابیون این نظریه ادامه دارد.

•عسقلانى از ابن‏تیمیه نقل مى‏کند که او به‏طور مطلق از زیارت قبور انبیا و اولیا منع کرده و آن‏را حرام نموده است؛ چه با شدّ رحال (بار سفر زیارت بستن) و چه بدون آن. «ارشاد السارى، ج 2، ص 329».

2- عبدالعزیز بن باز: «امّا مردان: براى آنان زیارت قبور و زیارت قبر پیامبرs و دو صاحبش مستحب است، البته بدون شدِّ رحال و قصد حرکت براى زیارت، زیرا پیامبرs فرمود: «قبور را زیارت کنید به‏جهت آن‏که شما را به یاد آخرت مى‏اندازد»، ولى شدِّ رحال براى زیارت قبور جایز نیست».«مجموع فتاوى بن‏باز، ج 2، ص 754 و 755».

3- اعضاى استفتاى دائمى وهّابیون در ضمن فتوایى چنین اعلام کردند: «شدّ رحال براى زیارت قبور انبیا و صالحین و غیرآنان جایز نیست، بلکه این عمل بدعت است». «اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الافتا، رقم فتوا 423»

جمع بندی فتاوای وهابیون: اختلاف ایشان در این مسأله

قرآن و زیارت قبور

1- خداوند متعال در نهى از حضور پیامبرs در کنار قبور منافقین مى‏فرماید: وَ لا تَقُمْ عَلى‏ قَبْرِهِ؛ توبه/89

2- إِذْ یَتَنازَعُونَ بَیْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلى‏ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِداً؛  کهف/21

احادیث و زیارت قبور

پیامبر به زیارت قبور رفته و بدان امر می‌نمود.

الف- مشروعیت زیارت قبور در روایات‏

سه مرحله را طى نموده است:

1- مرحله اباحه: استمرار حکم به جواز شریعت‌های گذشته

2- مرحله منع: در صدر اسلام عده‌ای با عقاید خاص بر قبر اولیای خود سجده می‌کردند (به خصوص اهل کتاب)، لذا زیارت قبور در صدر اسلام ممنوع شد.

3- مرحله بازگشت به اباحه: پیامبرs فرمود: «من شما را از زیارت قبور نهى کردم، ولى از این زمان منعى وجود ندارد، قبور را زیارت کنید، ولى چیزى که موجب خشم خدا شود نگویید.». «المعجم الکبیر، طبرانى، ج 11، ص 202، ح 11653».

ب- ممارست پیامبرs به زیارت قبور

1- بریده اسلمى از رسول خداs: «من شما را از زیارت قبور نهى کردم، ولى به محمد اجازه داده شد تا به زیارت قبر مادرش برود، شما نیز قبور را زیارت کنید، زیرا شما را به یاد آخرت مى‏اندازد.». «صحیح مسلم، ج 2، ص 366، ح 107، کتاب‏الجنائز».

2- حاکم نیشابورى از بریده: پیامبرs قبر مادرش را با هزار ملائکه زیارت نمود و هیچ روز مانند آن‏روز آن حضرت را گریان ندیدم. «مستدرک حاکم، ج 1، ص 531، ح 1389»

 3- طلحة بن عبیداللَّه: ما با رسول خداs از مدینه براى زیارت قبور شهدا خارج شدیم، همین‏که به منطقه «حرّ واقم» رسیدیم قبورى را مشاهده نمودیم، عرض کردیم: اى رسول خداs! آیا این قبور برادران ماست؟ فرمود: این قبور اصحاب ماست و هنگامى که به قبور شهدا رسیدیم فرمود: این قبور برادران ماست. «سنن ابى‏داوود، ج 2، ص 218، ح 357، کتاب‏المناسک، باب زیارةالقبور»

4- مسلم از عایشه نقل مى‏کند که پیامبرs شب‏ها آخرشب به‏طرف بقیع مى‏رفت و بر اهل بقیع این‏گونه سلام مى‏کرد: «السلام علیکم دار قوم مؤمنین.».«صحیح مسلم، ج 2، ص 363، ح 102، کتاب‏الجنائز»

ج- زیارت قبور در سیره گذشتگان‏

1- فاطمه زهرا h: حاکم نیشابورى، فاطمه زهراh در زمان حیات پدرش روزهاى جمعه به زیارت قبر عمویش حمزة بن عبدالمطلب مى‏رفت و در آن‏جا نماز مى‏خواند و گریه مى‏کرد.«مستدرک حاکم، ج 1، ص 533، ح 1396»

2- عمر: محبّ‏الدین طبرى نقل مى‏کند که در سفرى عمر با عده‏اى از اصحابش به حجّ‏ رفتند، در بین راه پیرمردى به او استغاثه کرد. پس از بازگشت به آن محلّ از احوال آن پیرمرد سؤال نمود. گفتند: از دار دنیا رفته، راوى مى‏گوید: عمر را دیدم با سرعت به‏طرف قبر او آمد و در آن‏جا نماز خواند و سپس قبر را در بغل گرفت و گریه کرد. «الریاض النضرة، ج 2، ص 330»

3- عایشه: ابن ابى‏ملیکه مى‏گوید: روزى عایشه وارد قبرستان شد. به او گفتم: به چه جهت وارد قبرستان شده‏اى؟ گفت: به‏خاطر قبر برادرم عبدالرحمان. گفتم: مگر پیامبرs از زیارت قبور نهى نکرده است؟ گفت: چرا قبلًا نهى کرده بود، ولى سپس به آن امر نمود.«مستدرک حاکم، ج 1، ص 532، ح 1392»

فتاواى علماى اهل‏سنت‏

1- ابن‏ادریس شافعى: «زیارت قبور اشکالى ندارد، ولى هنگام زیارت قبور چیزى که موجب غضب پروردگار مى‏شود نگویید». «معرفةالسنن و الآثار، شافعى، ج 3، ص 203 باب زیارة القبور»

2- حاکم نیشابورى: «زیارت قبور سنت مستحبّ است». «مستدرک حاکم، ج 1، ص 377»

3- شیخ منصور على ناصف: «نزد جمهور اهل سنت زیارت قبور مستحب است». «التاج الجامع للاصول، ج 1، ص 381»

زیارت قبر پیامبر اکرمs از نظر قرآن‏

وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً؛ نساء/64.

کنار قبر پیامبرs نشسته بودم که اعرابى وارد شد و خطاب به رسول خدا عرض کرد: سلام بر تو اى رسول خداs، خداوند متعال فرمود: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً، من به نزد تو آمده‏ام و از گناهان خود استغفار مى‏نمایم و تو را شفیع نزد خداوند آورده‏ام، آن‏گاه گریه کرد و اشعارى درباره پیامبرs سرود. «وفاءالوفاء، سمهودى، ج 4، ص 1361» (نقل سمعانى شبیه همین قضیه از امام علىg )

زیارت قبر پیامبرsاز نظر روایات صحیح السند نزد اهل سنت:

1- دارقطنى از عبداللَّه بن عمر از رسول خداs : «هرکس قبر مرا زیارت کند شفاعت من بر او مى‏شود.». «سنن دارقطنى، ج 2، ص 278، ح 194 و سنن‏الکبرى، بیهقى، ج 5، ص 245»

2- پیامبرs: «هرکس حجّ انجام دهد و آن‏گاه بعد از وفاتم به زیارت قبر من بیاید، مانند کسى است که مرا در حال حیات زیارت کرده است». «سنن دارقطنى، ج 2، ص 278، ح 192».

3- رسول خداs: «هرکس در یکى از دو حرم- مکه و مدینه- بمیرد روز قیامت در زمره امان یافتگان، محشور مى‏شود و هرکس مرا در مدینه با اخلاص زیارت کند روز قیامت در جوار من خواهد بود». «التاج الجامع للاصول، ج 2، ص 190».

4- رسول خداs: «هرکس حج خانه خدا را به‏جاى آورد، ولى مرا زیارت نکند به من جفا نموده است». وفاءالوفاء، ج 4، ص 1342».

5- رسول خداs: «هرکس مرا بعد از وفاتم‏ زیارت کند مانند آن است که در حال حیاتم زیارت کرده است. و هرکس که قبر مرا زیارت کند شفاعتم در روز قیامت بر او واجب مى‏شود. و هرکس از متمکّنین از امّتم به زیارت قبر من نیاید عذرى ندارد.». «شفاءالسقام، ص 37».

 

زیارت قبر پیامبرs در سیره صحابه‏

1- فاطمه زهراh:

امام علىg: بعد از دفن رسول خداs فاطمه زهراh در کنار قبر پدر ایستاد و مشتى از خاک قبر را برداشته و بر چشم خود نهاد و گریه کرد، و این شعر را سرود:

ماذا على من شمّ تربة احمد  ان لا یشمّ على الزمان غوالیا

صبّت علىّ مصائب لو انّها  صبّت على الأیّام عدن لیالیا

2- بلال حبشى:

3- عبداللَّه بن عمر:

سمهودى: هرگاه عبداللَّه بن عمر از سفرى بازمى‏گشت نزد قبر پیامبرs مى‏آمد و به آن حضرت سلام مى‏داد. «بحارالانوار، ج98، ص 5».

4- ابوایوب انصارى:

حاکم نیشابورى: مروان روزى به بقعه رسول خداs وارد شد، مشاهده کرد شخصى صورت خود را بر قبر رسول خداs نهاده است، مروان گردن او را گرفت و بلند نمود و به او گفت: آیا مى‏دانى چه مى‏کنى؟ ناگهان مشاهده کرد که او ابوایوب انصارى از صحابه بزرگوار پیامبر است. در جواب فرمود: آرى، من به جهت این سنگ نیامده‏ام، بلکه به‏جهت رسول خداs آمده‏ام.

استحباب زیارت قبور امامان‏

1- شیخ طوسى از امام رضاg: «همانا براى هر امامى عهدى بر گردن اولیا و شیعیان آنان است، از تمام وفا و حسن اداء به این عهد، زیارت قبور آنان است.» «صحیح مسلم، ج 2، ص 366، ح 107، کتاب‏الجنائز و صحیح ترمذى، ج 3، ص 370».

2- محمد بن مسلم از امام باقرg : «شیعیان ما را به زیارت حسین بن على سفارش نمایید، زیرا به‏جاى آوردن آن بر هر مؤمنى که اقرار به امامت حسین از جانب خداوند عز و جل دارد واجب است.» «بحارالانوار، ج98، ص 3 و امالى صدوق، ص 126».

3- على بن میمون از امام صادقg: «اگر کسى از شما هزار حج انجام دهد، ولى به زیارت قبر امام حسینg نرود، حقى از حقوق خداوند را ترک کرده است.» از علت آن سؤال شد؟ حضرت فرمود: «حقّ حسینg بر هر مسلمانى واجب است». «بحارالانوار، ج98، ص 5».

 

متأخرین وهابیون: عدم مشروعیت یا بدعت بودن سفر براى زیارت قبور (حتى قبر پیامبر) (ابن تیمیه: تحریم مطلق زیارت)

زیارت قبور و مشروعیت سفر به‏سوى آن‏

1- وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ ...: نساء/64 که لفظ «مجى‏ء» برآمدن از راه دور و نزدیک هردو صدق مى‏کند.

2- پیامبرs: «من زار قبری ...»، لفظ زیارت شامل آمدن از راه دور و نزدیک؛ + روایت ابن‏السکن: «من جاءنی زائراً» ظهور در سفر

3- استفاده از برخى روایات به وضوح یا ضمنى جواز یا استحباب زیارت قبور؛ حتى با بستن بار سفر و به‏قصد زیارت

4- اجماع مسلمین در طول تاریخ بر سفر به جهت زیارت قبور اولیاى الهى بوده است، که با مراجعه به تاریخ مسلمین به‏خوبى روشن مى‏شود.

5- اهل سنت در صحاح خود روایات بسیارى از پیامبر اکرمs نقل کرده‏اند: «کسى که براى رفتن به مسجد قدم برمى‏دارد، به هر قدمش ترفیع درجه‏اى و گناهى از او بخشوده خواهد شد». «ر. ک: صحیح مسلم».

این ثواب از باب مقدمیت گام برداشتن برای تقرب الی الله است که وقوف در مسجد است.

دلیل وهابیون بر حرمت زیارت قبور

1. «مسجدٌ من المساجد»   «لا تشدّ الرحال إلى مسجد من المساجد إلّا إلى ثلاثة مساجد».  دلیلی بر حرمت زیارت قبر پیامبر نیست، زیرا قبر پیامبر مسجد نیست.

2. «مکان من الامکنة»   «لا تشدّ الرحال إلى مکان من الأمکنة إلّا إلى ثلاثة مساجد».  نمی‌توان عمومیت آن را عمل نمود، زیرا لازمه آن حرمت هر نوع سفری است. (هیچکس آن را قبول ندارد).

•الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ؛ غافر/7 «فرشتگان که عرش با عظمت الهى را بر دوش گرفته و آنان که پیرامون عرشند به تسبیح و ستایش حقّ مشغولند و هم خود به خدا ایمان دارند و هم براى اهل ایمان از خدا آمرزش مى‏طلبند که اى پروردگار، علم و رحمت بى منتهایت همه اهل عالم را فرا گرفته است، تو به لطف و کرم گناه آنان که توبه کرده راه رضاى تو پیموده‏اند ببخش و آنان را از عذاب دوزخ محفوظ بدار».

•تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ ...؛ شوری/5 «نزدیک است که آسمان‏ها از فراز شکافته شود و فرشتگان به ستایش خداى خود تسبیح گویند و براى اهل زمین آمرزش طلبند».

•وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ ...؛ حشر/10 «و آنان که پس از مهاجران و انصار آمدند دائم در دعا به درگاه خدا عرض مى‏کنند، پروردگارا بر ما و برادران دینى ما که در ایمان پیش از ما شتافتند ببخش».

ب- روایات‏

بهره‌مندی اموات از اعمال خیر زندگان

•همانا صحابه‌ی پیامبر صلی الله علیه و آله کسانی هستند که به پیامبر در زمان حیاتش ایمان آوردند و از ایشان معرفت آموختند و علم و سنت را از ایشان گرفتند. ایشان نزد ما شیعه‌ی امامیه احترام خاصی دارند، و این امر تفاوتی ندارد بین کسانی باشد که در جنگ بدر و احد و خندق و حنین شهید شدند یا اینکه در قید حیات بعد از رسول الله s باقی ماندند. پس تمامی ایشان کسانی بودند که به رسول خداs ایمان آورده بودند و با ایشان زندگی کرده بودند و ایشان را محترمانه همراهی کرده بودند؛ و جایز نیست برای مسلمانی در عالم که نسبت به صحابه رسول اللهs بد بگوید (از این جهت که ایشان صحابه‌ی نبیs بودند) یا ایشان را آزار دهد و نسبت مثل این موضع (بدگویی و آزار) و اوضاع به گروهی از مسلمانان(شیعه) نسبتی ظالمانه یا دروغی ناروا می‌باشد.

•ولی نظر به این مسأله در اینجا، مسأله‌ی دیگری  است که بررسی آن بدون تعصب یا حب و بغض غیر قابل توجیه واجب است و آن این است که آیا تمامی صحابه‌ی پیامبرs عادل و پرهیزگار و از گناه منزه بوده‌اند یا اینکه حکم صحابه در این نقطه، عین تابعین است که امکان ندارد تمامی ایشان  را عادل و متقی لحاظ کنیم.

•بدیهی است که همراهی رسول خداs و دیدن ایشان جای بسی افتخار و عزت و شرف است برای کسی که ایشان را همراهی کرده و دیده، جز آنکه تمامی این امور نه موجب مصونیت ایشان از گناه و نه محفوظ ماندن از معاصی نمی‌شود و امکان ندارد که به تمامی صحابه با نگاهی یکسان نگریست و تمامی ایشان را عادل و متقی لحاظ نمود و ایشان را مبرای از هر لغزش و فساد در نظر گرفت. این بدان دلیل است که ـ به شهادت قرآن ـ از حیث ایمان و نفاق، و از حیث اطاعت و عصیان و تسلیم و عدم تسلیم، (صحابه) در برابر خداوند و پیامبرs  به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند، و در این تقسیم‌بندی امکان ندارد که تمامی ایشان را در یک مرتبه لحاظ کرده و نمی‌توان تمامی ایشان را عادل و متقی دانست.

•از مواردی که شکی در آن نیست، این است که قرآن کریم اصحاب پیامبرs را در جایگاه‌های مختلف مدح کرده است. برای مثال قرآن بیان کرده که همانا خداوند راضی بود از کسانی که زیر درخت در زمان صلح حدیبیه بیعت کردند، زمانیکه خداوند سبحان فرمود: «لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً: به راستى خدا هنگامى که مؤمنان، زیر آن درخت با تو بیعت مى‏کردند از آنان خشنود شد، و آنچه در دلهایشان بود بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزى نزدیکى به آنها پاداش داد.» (فتح/18) پس آیه رضایت خداوند سبحان را از مؤمنین منعکس می‌کند،  ولی با این آیه عادل و پرهیزگار شدن ایشان را تا آخر عمرشان قصد نمی‌کند، هر چند ایشان امر خدای سبحان را نافرمانی و مخالفت کنند، بله رضایت خدای سبحان را از ایشان ثابت کرد در مدت زمان خاصی که آن حال بیعت بود به شهادت قول خداوند:‌ «إِذْ یُبایِعُونَکَ» و آن (بیعت) ظرف رضایت خداوند سبحان است؛ پس این مدح، بر ضمانت صلاح و پایداری ایشان تا آخرین لحظات حیاتشان دلالت نمی‌کند.

 

•رجعت در لغت به معنای بازگشت می‌باشد.

•رجعت در اصطلاح: مراد از آن در فرهنگی شیعی، بازگشت جماعتی از امت اسلامی به زندگی بعد از ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و قبل از قیام قیامت است.

•آیات دال بر رجعت:

•قرآن کریم قبل از هر چیزی به وجود مسأله رجعت در فرهنگ اسلامی شهادت می‌دهد، خداوند سبحان در سوره نمل آیه/83 می‌فرماید: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُون: و آن روز که از هر امّتى، گروهى از کسانى را که آیات ما را تکذیب کرده‏اند محشور مى‏گردانیم، پس آنان نگاه داشته مى‏شوند تا همه به هم بپیوندند». و در آیه 87 سوره نمل می‌فرماید: «وَ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ وَ کُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ: و روزى که در صور دمیده شود، پس هر که در آسمانها و هر که در زمین است به هراس افتد، مگر آن کس که خدا بخواهد و جملگى با زبونى رو به سوى او آورند». یعنی بعد از نفخ صور همه‌ی انسانها بدون استثنا به فزع می‌افتند.

«إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً *هر که در آسمانها و زمین است جز بنده‏وار به سوى (خدای) رحمان نمى‏آید. 93

 لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا *: و یقیناً آنها را به حساب آورده و به دقت شماره کرده است .94

 وَ کُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَرْداً * و روز قیامت همه آنها تنها، به سوى او خواهند آمد. 95

••بنابراین عقیده‌ی اسلامی بر اساس اعتراف به قدرت مطلق الهی و سلطه‌ی نامحدود او قائم است و به تداوم و استمرار آفرینندگی او. و به اینکه خداوند متعال قادر است هرجا که بخواهد و هر وقت که بخواهد به اینکه تغییر دهد مقدراتی را که با انسان مرتبط است در زمینه‌ی عمر و رزق و غیر ایندو و جایگزین کند این را در جایگاه مقدرات دیگر و هر دو تقدیر در ام‌الکتاب و در علم خداوند سبحان موجود است.

•با توجه به این دو اصل روشن می‌شود که اعتقاد به بداء، عقیده‌ی اسلامی قطعی است و قطعا تمامی فرقه‌های اسلامی بدان اعتقاد دارند با چشم پوشی از تعبیر و نامگذاری و به کار بردن لفظ بدا.

•و در نهایت دو نکته را یادآور می‌شویم تا تعریف کنیم که چرا لفظ بداء بر این مسأله اطلاق گردید. این تعبیر در عقیده‌ی اسلامی با این قول بوجود آمد: «بَدا للَّه».