ـ هُوَ الَّذِی أَنزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَّعَ إِیمَانِهِمْ؛(فتح/48) اوست آن کس که آرامش را بر دل‌های مؤمنان فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند.

ـ وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاَّ وَهُم مُّشْرِکُونَ؛(یوسف/106) و بیشترشان به خدا ایمان نیاورند، مگر آنکه مشرک باشند.

ـ وَلاَ یَأْتُونَ الصَّلاَةَ إِلاَّ وَهُمْ کُسَالَى وَلاَ یُنفِقُونَ إِلاَّ وَهُمْ کَارِهُونَ؛(توبه/54)‌ به نماز نیایند جز با حالت کسالت، و انفاق نکنند جز با حالت کراهت.

ـ یُحِبُّونَ أَن یُحْمَدُواْ بِمَا لَمْ یَفْعَلُواْ؛(آل‌عمران/188) مایل‌ا‌‌ند در برابر کاری که نکرده‌اند ستایش شوند.

1. نقص معرفت: نرسیدن انسان به بعضی از مراتب توحید یا نپذیرفتن بعضی از مقامات انبیا و اولیاء الهی

2. آلودگی نفسانی و ضعف اخلاقی: مانع از پایبندی به آنچه شناخته.

علم ممکن است غیر اختیاری حاصل شود و ایمان چنین نیست.

امکان دارد کسی به چیزی عالم باشد و بدان کفر بورزد. (این علم ایمان نیست).

کفر همراه با علم خیلی بدتر از کفر از روی جهل است.

1. بیش از 50 آیه ایمان و عمل صالح را باهم بیان کرده‌اند:

     الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ؛(1) کسانی که ایمان دارند و کارهای شایسته می‌کنند.

2. بعضی موارد فقط ایمان ذکر شده

3. برخی موارد فقط عمل ذکر شده

س: آیا ایمان بدون عمل یا عمل بدون ایمان کافی است؟ (طبق برخی آیات)

ظاهر برخی آیات دلالت دارند بر اینکه ایمان به تنهایی یا عمل به تنهایی کافی استو در بعضی ایمان و عمل هر دو با هم.

1. برخی ایمان و عمل صالح باهم نظیر:

وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا؛(نساء/57) و کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند به بهشت‌ها خواهیم برد که در آن، جوی‌ها روان است، و در آن جاودان بمانند.

2. بعضی ایمان به تنهایی شرط دخول در بهشت:

وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ أَکْبَرُ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ؛(توبه/72) خدا به مردان و زنان مؤمن، بهشت‌ها وعده داده که جوی‌ها در زیر آن روان است و در آن باغ‌ها جاودان‌اند و نیز مسکن‌های پاکیزه در بهشت‌های جاودان، و خشنودی خداوند بهتر است، این همان کامیابی بزرگ است.

3.پاره‌ای آیات تنها عمل شایسته:

لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ وَلاَ یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلاَ ذِلَّةٌ أُوْلَـئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ؛(یونس/26) برای کسانی که کار نیک کرده‌اند، نیکویی و زیاده [بر آن] هست. [آثار] خواری و ذلت بر چهره‌هاشان ننشیند، آنان اهل بهشت و خود در آن جاودان‌اند.

نتیجه: «سنن الهی و نسبت آن به خداوند به معنای نفی قانون علیت نیست، زیرا تحقق اراده‌ی الهی بر اساس قانون علیت است».

قانون: «هر پدیده‌ای (به عنوان یک امر ممکن) دارای علت است».

در این فرض: علت تحقق حوادث، اراده‌ی خداوند است.   پس قانون علیت نقض نگردید.

نکته: توجه به قانون سنخیت؛ حوادث (یا مستقیم یا با عوامل مادی)، معلول اراده‌ی خدا است.

قانون: «هر حادثه‌ای علت خاص خود را دارد». در سنن الهی نیز این اصل تأیید شده است. (عدم تبدیل و تحویل سنن الهی)

2. عدم تنافی سنت‌های الهی با اراده انسان

«وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیراً» اسراء/16

جواب: سنتهای الهی به معنای نفی اراده انسان نیست، زیرا اینگونه آیات حاکمیت اراده‌ی الهی را در روند جریانهای مختلف بیان کرده و نقش انسان را نفی نمی‌کند، بلکه آن را تأیید می‌کند.

علامه:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ‏ أَنْفُسَکُمْ‏ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون‏: مائده/105

 إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ ... : رعد/11

تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُون‏: بقره/134

3. عام و جهان شمول بودن سنتها

3. قوانین حاکم بر جهان، همان روابط علی و معلولی بین حوادث است.

4. سنن الهی به خلاف سنن نبوی دارای ثبات می‌باشند.

 سُنَّةَ اللَّهِ‏ فِی الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْل‏: احزاب/38

سُنَّتَ‏ اللَّهِ‏ الَّتی‏ قَدْ خَلَتْ فی‏ عِبادِه‏...: غافر/85

ما کانَ‏ عَلَى‏ النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فیما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً: احزاب/38

5. حتمی بودن سنن الهی: با تحقق تمام شروط و رفع موانع، سنت الهی تحقق خواهد یافت.

نکته: اگر توبه و ایمان بندگان از روی اضطرار یا هنگام فعلیت عذاب باشد، مانع از اجرای سنت عذاب نمی‌شود.

سنت استدراج:

6. تبدیل ناپذیری: بیان دیگر در پذیرش اصل سنخیت در علل

2. نفی رابطه بین علت و معلول مستلزم امر باطلی است، زیرا هر معلولی می‌تواند از هر علتی حاصل شود. (بداهت بطلان)

گرچه اقوام تغییر می‌کنند، ولی قوانین عام جاکم بر جوامع ثابت است.

 فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ‏ اللَّهِ‏ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ‏ اللَّهِ‏ تَحْویلا: فاطر/43

سُنَّةَ اللَّهِ‏ الَّتی‏ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدیلاً: فتح/23

الف) تعریف سنتهای الهی

روش، طریقه، قانون، آیین، رسم، سیره، طبیعت، فرض، فریضه، واجب، لازم، احکام دین، راه دین، و شریعت.

ـ جمع آن «سنن» از ماده «سنّ»: جریان مستمر یک شیء که ممکن است در عمل یا کلام یا صفتی از صفات باشد.

راغب: فالسُّنَنُ:جمع سُنَّةٍ، و سُنَّةُ الوجه: طریقته، و سُنَّةُ النّبیّ: طریقته التی کان یتحرّاها، و سُنَّةُ اللّه تعالى: قد تقال لطریقة حکمته، و طریقة طاعته‏

سنن: جمع سنت

سنت وجه: روش و طریقت آن

سنت نبی: روش پیامبر که آن را برمی‌گزیند.

سنت الله تعالی: 1. روش حکمت خداوند 2. روش طاعت و بندگی او 

زبیدی و ابن منظور؛ سنت: روش پسندیده

سنت به کمک قرینه به معنای روش بد و ناپسند نیز به کار می‌رود.

قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا، وَ مَنْ سَنَّ سُنَّةً سَیِّئَةً فَعَلَیْهِ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا».(مفردات راغب)

فیومی: پسندیده بودن را جزء معنای سنت ندانسته، آن را مطلق می‌داند. «(السُّنَّةُ) الطَّرِیقَةُ وَ (السُّنَّةُ) السِّیرَةُ حَمِیدَةً کَانَتْ أَوْ ذَمِیمَةً».

نتیجه: سنت روش مستمر است که پسندیده یا ناپسند بودن آن محتاج قرینه است.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: «مَنْ‏ سَنَ‏ سُنَّةً حَسَنَةً، فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلى‏ یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ‏ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ‏ءٌ».

ابن اثیر: «و الأصل فیها الطریقة و السّیرة»  سنت: راه و روشی که به صورت عادت در آمده است.

سنت نسبت به خداوند سبحان: قانون کلی حاکم بر جوامع

2. سنت در اصطلاح (متکلمان و فقهاء: الف_ در مقابل بدعت ب_ مستحب)

1. سنت در اصطلاح متکلمان و فقها

الف) سنت در مقابل بدعت:

ابن اثیر: مراد از سنت هنگامی که در شرع به کار می‌رود، حکم و عملی است که پیامبر به آن امر یا از آن نهی کرده است. یا هرچه را مستحب قرار داده است، چه قولی یا عملی. سنت زمانی است که قرآن آن را بیان نکرده باشد و به همین دلیل در ادله شرعی، کتاب در عرض سنت محسوب می‌شود. (کتاب= قرآن) (حدیث= احکامی که بوسیله دلیل قرآنی بیان نشده باشد).

سنت حکمی است که به اصول شریعت وابسته است و در مقابل بدعت (امر مخالف شرع) به کار می‌رود. 

ب) فعل مستحب و مندوب:

عملی که انجام آن نزد شارع، بهتر از ترک آن است.

صاحب جواهر در اثبات استحباب اذان و اقامه:

شیخ طوسی در استحباب روزه:

بعض علما؛ سنت = نماز نافله (از باب بیان  مصداق).

شاهد: «والتعقیب بعد الفرائض و النوافل سنة: خواندن تعقیب بعد از نمازهای واجب و نافله مستحب است.»

2. سنت در اصطلاح علمای علم اصول

«قول، فعل، تقریر پیامبر و معصوم سنت است و حجیت دارد».

رواج این اصطلاح زمان پیامبر:

 سید مرتضی: وقتی پیامبر معاذ را به یمن فرستاد از وی سؤال نمود: به چه چیزی قضاوت می‌کنی؟ گفت: به کتاب الله. فرمود: اگر در کتاب خدا نیافتی، به چه قضاوت می کنی؟ گفت: به سنت رسول خدا.

تفاوت شیعه و اهل سنت در محدوده‌ی سنت:

اهل سنت: حجیت را مخصوص پیامبر می‌دانند. (هرچند به سنت خلفا و صحابه نیز عمل می‌کنند).

امامیه: حجیت را مخصوص پیامبر دانسته و معصومین نیز به دلیل اینکه تمام امتیازات پیامبر بجز وحی را دارا هستند، قول، فعل و تقریر ایشان را نیز حجت می‌دانند. (زیرا ایشان از طرف خدا منصوب شده و احکام ایشان همچون راویان و ناقلان سنت یا اجتهاد به رأی و استنباط از منابع تشریع احکام نیست). 

حجیت سنت پیامبر و معصوم نزد علمای امامیه:

2. سنت نزد مفسران:

سنت روشی عادی است که طبق طبع آن در اکثر یا تمام موارد جاری می‌گردد.

سنت روشی است که در تدبیر حکم به کار می‌رود و سنت رسول‌خدا عبارت است از روش ایشان که به امر خدا جاری می‌نماید، پس به ایشان نسبت داده می‌شود. روشی که یکی دوبار انجام شود، سنت نامیده نمی‌شود. 

اصل سنت: عبارت است از راه و روش. هر کس کاری را یکی دوبار انجام دهد به آن سنت گفته نمی‌شود، برای اینکه سنت روش رایج است و  روش رایج به عمل کم رایج نمی‌گردد.

سنت = عرف (خوب یا بد)

سنت در قرآن از نظر مفسران:

روشهایی که خدای متعال، امور عالَم و آدم را بر پایه آنها تدبیر و اداره می‌کند که قرآن کریم از آن به «سنة الله» تعبیر نموده است.

سنة 16 بار در قرآن به کار رفته. 

ب) اقسام سنن الهی

هر دو سنت یک هدف دارند. (هدف پیامبران هدف خداست).

هدف سنت الهی و نبوی: تشریع دین، تکمیل تدابیر تکوین خداوند به منظور تربیت، رشد و رسیدن به کمالات.

فرق سنت الهی با نبوی:

سنت الهی از نوع «تکوینیات» و ایجاد شیء است.

سنن نبوی یا علوی (معصومین) از نوع و سنخ «اعتباریات» است.

در ادامه تقسیم سنن الهی بیان می‌شود.

1. سنتهای فردی و اجتماعی

سنتهای فردی: سنتهایی که افراد به صورت مستقل و جدای از اجتماعشان، مشمول سنن الهی می‌شوند.

سنتهای اجتماعی: در آن افراد به صورت جمعی و اجتماعی مد نظر می‌باشند؛ مانند سنت استخلاف و استیصال، ابتلا.

نکته: برخی از سنن الهی به صورت فردی و اجتماعی وجود دارند؛ مانند: سنت ابتلا یا استدراج

2. سنتهای مطلق و مقید

سنت مطلق (فعلی یا بالفعل): سنتهایی که خداوند بدون توجه به اعمال انسانها در ابتدا بر اساس حکمت و به منظور تدبیر امور فردی و اجتماعی افراد اعمال می‌کند.

این سنتها برای هدایت انسان به کمال و قرب الهی می باشد و به صورت تدریجی صورت می‌گیرد.

از جمله: سنت هدایت، امداد، ابتلا و آزمایش.

سنت مقید (بالقوه یا عکس‌العملی): منشأ این سنت، نوع رفتاری است که انسانها به صورت فردی یا اجتماعی انجام می‌دهند. این رفتارها، علت پاداش یا مجازاتهایی است که خداوند به صورت معلول برای آنها قرار داده است.

عکس‌العمل خداوند مقید به عملکرد انسانهاست.

سنتهای مقید الهی، گاه در دنیا و گاه در آخرت است و گاه هم در دنیا و هم در آخرت؛ مانند:

نسبت به اهل باطل: سنت امهال، استدراج، احباط، تسویل، تزیین و ...

نسبت به اهل حق: سنت نصر، نجات، تحبیب ایمان و ...

سنتهای اخروی: سنت مقید که ظرف تحقق آن آخرت است. اعطای پاداش یا جزا و کیفر مقابل رفتار افراد می‌باشد:

1ـ3ـ نسبت به اهل حق:

وَ الَّذینَ‏ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُون‏؛ نحل/41

قالَ مُوسى‏ لِقَوْمِهِ اسْتَعینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقین‏؛ اعراف/28

2ـ3ـ نسبت به اهل کفر و باطل:

مَنْ کانَ یُریدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فیها وَ هُمْ فیها لا یُبْخَسُون(15)‏ أُولئِکَ الَّذینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُون‏ (16)؛ هود

4. سنتهای معنوی و مادی

سنتهای معنوی و مادی ممکن است مطلق یا مقید باشند.

سنتهای معنوی مانند: سنت مطلق هدایت یا سنت مقید هدایت اهل ایمان

وَ یَزیدُ اللَّهُ الَّذینَ اهْتَدَوْا هُدىً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا: مریم/76

نعمتهای معنوی در دنیا و آخرت: قدرت تفکر و تمییز بین حق و باطل، تکفیر ، غفران گناهان و ...

سنتهای مادی (مطلق یا مقید): تنها شامل دنیا، سنت مطلق: امداد از عمومی ترین سنتها

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ إِنَّهُ کاَنَ غَفَّارًا* یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکمُ مِّدْرَارًا* وَ یُمْدِدْکمُ بِأَمْوَالٍ وَ بَنِینَ وَ یجَعَل لَّکمُ‏ْ جَنَّاتٍ وَ یجَعَل لَّکمُ‏ْ أَنهْارًا: نوح/10-12

چکیده

1. آیاتی که برای هر امت روش ویژه‌ای قائلند.

وَ مِمَّنْ‏ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُون‏: اعراف/181 (هدایت امت به حق)

ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوه‏: مؤمنون/44 (تکذیب رسولان توسط امتها)

إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا ...: آل‌عمران/122 (سستی دو طائفه)

قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فی‏ دینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبیل‏: مائده/77 (اقوام گمراه کننده)

وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُون‏: اعراف/82 (قوم غیر پاکیزه)

پیروان نظریه جامعه گرایی: این امتها، طائفه، قوم، اناس، ... مثل یک فرد انسانی، دارای منش و تفکر خاص می‌باشند. 

2. داشتن ملاک و فهم در داوری

«... کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ» انعام/108

پیروان نظریه جامعه گرایی: امتها در بحث اخلاق و رفتار شناسی، زیبایی شناسی دارای شعور و قدرت تشخص‌اند.

هر امتی (با هویت مستقل) با توجه به ملاک خود نسبت به خوب و بد بودن اعمال داوری می‌کند.

ممکن است عملی در امتی خوب و در امتی بد محسوب شود.

ممکن است امتی عملی را خوب پنداشته، در حالیکه خدا با سنت «امداد» یا «تزیین» خوب جلوه داده باشد.

«زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین‏» توبه/37

3. نسبت اطاعت و معصیت به اقوام و جوامع

قرآن با تشریع احکام زمینه‌ی اطاعت افراد را فراهم نموده و افراد را به دو دسته مطیع و عاصی تقسیم نموده.

وَ تِلْکَ عادٌ جَحَدُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنید: هود/59

وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون‏: یونس/47

وَ هَمَّتْ‏ کُلُ‏ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ: غافر/5

 پیروان نظریه جامعه گرایی: این آیات اطاعت و معصیت را به امتها مثل افراد نسبت داده، پس جوامع حقیقی هستند.

4. اشاره به حیات و موت امت‌‌ها

وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ: اعراف/34

آیات قرآن برای امت‌ها مرگ، حیات، اجل و ... را مانند مرگ و حیات افراد می‌داند.

پیروان نظریه جامعه گرایی:

نکته: در آیات مرگ یک امت را از مرگ افراد آن جامعه جدا فرض نموده، زیرا مرگ جوامع به معنای از دست دادن اقتدار آن جامعه می‌باشد. هر چند افراد آن جامعه زنده باشند.

پس قرآن برای امت‌ها حیات و مرگی جدای از افراد لحاظ نموده است. 

5. داشتن پرونده و کتاب مستقل اعمال

وَ تَرى‏ کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى‏ إِلى‏ کِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُون‏: جاثیه/28

امتها مثل افراد پرونده دارند.

امتها در آیات دارای هویتی مستقل بوده و فهم و درک دارند، و با مجازات و پاداش خطاب می‌شوند. 

6. اسناد اعمال افراد جامعه به کل جامعه، به علت وحدت حقیقی جامعه

نسبت دادن جرم پی کردن شتر صالح به کل افراد آن جامعه

فَعَقَرُوها فَقالَ تَمَتَّعُوا فی‏ دارِکُمْ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ ذلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوب‏: هود/65

فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمینَ: شعراء/165

فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها: شمس/14

استدلال: گناه = ارتکاب حرام یا ترک واجب (نیت گناه، گناه نیست).

تحقق گناه = ارتکاب آن در خارج (یا مشارکت یا معاونت در گناه)

صرف رضایت به گناه، گناه محسوب نمی‌شود.

س: چرا خدا ثمودیان را تنها به علت راضی بودن گناهکار دانسته است؟

جواب پیروان نظریه جامعه گرایی:

وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذاب‏ ...: بقره/49

ضُرِبَتْ‏ عَلَیْهِمُ‏ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلاَّ بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ‏ عَلَیْهِمُ‏ الْمَسْکَنَةُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُون‏: آل‌عمران/112

فرد به عنوان فرد عذاب نشده، بلکه به جهت عضو یک جمعیت (واحد حقیقی) مد نظر بوده و عمل او به تمام آنها نسبت داده شده.

ج) نقد و ردّ دلایل قرآن نظریه جامعه‌گرایی

جواب کلی:

1. در اکثر آیات، افعال به فاعلهای جمع مذکر «هُم» نسبت داده شده، نه به صورت مفرد مؤنث «ها» که به «امة»‌ برگردد.

بنابراین:

2. گاه اثبات ترکیب و تشکیل یک امت از جهت اعتباری مشکل است، چه رسد به ترکیب واقعی

3. نظریه: قدرت تشخیص و داوری برای هر جامعه بر اساس ملاک و فرهنگ تأثیرگذار آن جامعه است.

نقد: این امر به معنای یک حقیقت برای اقوام و ملتها نیست، زیرا رفتارها مربوط به افراد است نه امت (به دلیل به کار بردن ضمیر جمع مذکر «هُم» به جای ضمیر مفرد مؤنث «ها».

4. نظریه: انتساب اطاعت و معصیت به جوامع، به دلیل تخلف «جامعه و امتها» از احکام پیامبران:

نقد: علاوه بر جواب اول، اینگونه نیست که انبیا تنها زمانی آمده باشند که امتی تشکیل شده باشد و افراد جدای از جامعه ملاحظه نشوند. گویا جامعه مخاطب انبیا بوده‌اند نه افراد. (آیات چنین مفهومی ندارند).

5. نظریه: انتساب اجل به جوامع بیانگر حقیقی بودن جوامع است.

نقد: علاوه بر جواب اول، مراد از مرگ جامعه و امت:

  1. عذاب امتهای قوم عاد و ثمود (استیصال) مرگ افراد آن جامعه بوده، که به تبع آن جامعه نیز از بین رفته (استناد به جامعه مجازی است و دلالت بر اصالت جامعه ندارد).

  2. اگر مراد مرگ «امت» و بقای «افراد» باشد، دلیلی بر اصالت «امت» نمی‌شود، زیرا بسیاری جوامع و تمدنها از بین رفته‌اند، ولی مردم آنها باقی ماندند. پس این استعمال حقیقی نیست. (مانند بنی اسرائیل که زمان حضرت سلیمان به دلیل فروپاشی حاکمیت آنها، به عنوان یک حقیقت پذیرفته نشدند).

6. نظریه: آیات بیانگر پذیرش نامه اعمال برای جوامع است.

نقد: آیات حضور انسانها را در قیامت حضوری فردی بیان می‌کند نه جمعی.

بنابر اصل رجوع محکمات به متشابهات هر کس پاسخگوی اعمال خویش است.

«هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات‏...»: آل‌عمران/7

محکمات: اصل و مرجع سایر آیات. متشابهات: درک معنا و مقصود به آسانی ممکن نیست. (نیازمند رجوع به محکمات).

س: آیا حضور در قیامت، فردی است یا جمعی؟

ج: آیات محکم: «وَ کُلُّهُمْ آتیهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَرْدا»: مریم/95 و «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى‏ کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ...» انعام/94

  «کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفی‏ سِجِّینٍ»مطففین/7 و «کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفی‏ عِلِّیِّینَ»: مطففین/18  

7. نظریه: انتساب عمل یک عضو جامعه به تمام آن جامعه، دلیل بر وحدت تمام جامعه است. مثل جریان قوم ثمود.

نقد: حقیقی دانستن جامعه ثمود به علت انتساب عمل یک نفر به تمام قوم صحیح نیست و تعمیم عذاب بر آنان دلیل بر این مدعا نیست.

تبیین عذاب یک جامعه به دلیل عمل یک نفر:

«أَلاَّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‏ (38) وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‏ (39) وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرى‏ (40) ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى‏ (41)»: نجم/38-41

بنابراین مجازات شامل کسانی است که خود مرتکب گناه شده‌اند.

علل  مجازات قوم عاد:

الف) علت تعمیم عذاب، شرکت آنان در آن امر است.

حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه:

  هنگامی که جو عمومی و اکثر مردم گناهی را می‌پسندندِ‌ گویا همه قصد انجام آن گناه را دارند و هنگامی که یکی از افراد آن جامعه مرتکب آن عمل می‌گردد، به علت رضایت عمومی به گونه‌ای که نقش مؤثری در تحقق آن جرم داشته باشند، همه آن جامعه مرتکبان آن گناه شمرده می‌شوند، پس تمام آنان مستحق مجازات می‌گردند.

توضیح حضرت علی علیه السلام در مورد قوم صالح:

 أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا یَجْمَعُ النَّاسَ الرِّضَا وَ السُّخْطُ وَ إِنَّمَا عَقَرَ نَاقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ وَاحِدٌ، فَعَمَّهُمُ اللَّهُ بِالْعَذَابِ‏ لَمَّا عَمُّوهُ‏ بِالرِّضَا» نهج‌البلاغه/نامه 201: به واسطه‌ی رضایت عمومی آن عمل را به همه نسبت داد.

رضایت به عملی باعث شراکت در آن عمل می‌شود:

 «الْعَامِلُ بِالظُّلْمِ وَ الْمُعِینُ عَلَیْهِ وَ الرَّاضِی بِهِ شُرَکَاءُ ثَلَاثَة»: سه دسته در ظلم شریکند: 1.عامل ظلم. 2. کمک‌کار ظالم. 3. راضی به آن ظلم.

1. مستقیما چه کسی جرم را مرتکب شده؟ 2. آیا دیگران نیز در تحقق آن جرم از باب تسبیب مشارکت داشته‌اند؟

در باب قوم ثمود: نقش آنان می‌تواند عامل تسبیبی در وقوع جرم داشته باشد، لذا مجرم شناخته و مجازات گردیدند.

 الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ کَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُمْ وَ عَلَى کُلِّ دَاخِلٍ فِی بَاطِلٍ إِثْمَانِ: إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِثْمُ [الرِّضَا] الرِّضَى بِه‏

دخالت در امر باطل دو گناه دارد: 1. گناه عمل به ظلم 2. گناه رضایت به ظلم

مثل گوش دادن به غیبت

ب) گناه قوم ثمود: ترک نهی از منکر

ثمودیان نه تنها نهی از منکر نکردند، دیگران را به آن تشویق نمودند.

«فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطى‏ فَعَقَرَ» قمر/29: پس رفیقشان را صدا کردند و [او] سلاح کشید و [شتر را] پى کرد.

ابن ابی‌الحدید:

   دو تفسیرروایت: 1. اراده 2. ترک اعتراض؛ با اینکه قدرت بر اعتراض وجود دارد.

  1. اراده ظلم: روشن است که قبیح و حرام است. 2. رضایت نیز حرام است، چون نهی از منکر را ترک کرده.

علت عظمت گناه در بیان حضرت صالح: شتر معمولی نبوده، بلکه شتر خداوند است، که معجزه‌ای است.

چون قوم صالح قصد از بین بردن آیات الهی را داشت و با نهی پیامبر خود مخالفت کردند، مستحق عذاب شدند. 

ج) رضایت قلبی به گناه، گناه است.

گرچه تنها در قوم ثمود یک نفر مرتکب گناه شد، ولی چون ثواب و عقاب بر اعمال اختیاری مترتب می‌شود، قوم ثمود عذاب شدند.

(عمل جوارحی: دروغگویی، شرب خمر و ... یا عمل جوانحی: مربوط به فکر و اندیشه)

قوم ثمود به دلیل گناه جوانحی عذاب شدند.

نتیجه: تصور اینکه «اندیشه گناه، گناه محسوب نمی‌شود»، صحیح نیست؛ به دلیل آیات:

«وَ إِنْ تُبْدُوا ما فی‏ أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّه‏»: بقره/284

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ‏ الظَّنِ‏ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» حجرات/12

بنابراین: افکار هم متصف به گناه می‌شوند. ملاک ثواب و عقاب داشتن اختیار و عمل یا فکر بد است.

افکارِ بدِ غیرِ اختیاری گناه نیست، ولی فکر با تأمل و اختیار که تأثیر منفی داشته باشد، حرام و گناه است. 

چکیده درس سوم