«وَ أَتْرَفْناهُمْ‏»: و به ایشان نعمت دادیم. «فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» در زندگی دنیا به فراوانی اموال و فرزندان

« ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ‏» این جز بشری مثل شما نیست در صفات و احوال.

« یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ» توضیحی در همگونی بشریت آنهاست.

ما: (مصدری) خبریه است.

عائد در دومی «وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ» یا

آیا به شما وعده می‌دهد، هنگامیکه شما مردید و خاک شدید و استخوانهایی بدون گوشت و عصب

 «أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ»: از قبرها ـ یا از عدم ـ بار دیگر به وجود؟

چهار حالت «أنکم»:

1. أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ وَ کُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ: «أَنَّکُمْ» دوم تکرار «أَنَّکُمْ» اول باشد که اولی را تأکید می‌کندَ بخاطر فاصله‌ی طولانی که بین «کم» و خبرش «مخرجون» واقع شده است.

2. «أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ» مبتدایی است که خبر آن ظرف مقدم «إِذا» است. «أنکم اخراجکم إِذا مِتُّمْ»: خروج شما آن زمانی است که بمیرید.

3. «أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ» فاعل برای فعل مقدر است و جواب شرط واقع می‌شود. «أنکم إِذا مِتُّمْ وقع اخراجُکم»: زمانیکه شما بمیرید واقع می‌شود خروج شما. (در این صورت جمله شرط و جزا) خبر «أنّ» اول می‌شود.

4. خبر «أنّ» اول به دلیل خبر «أنّ»‌ دوم حذف می‌شود، نه اینکه خبر «أنّ» اول ظرف باشد؛ زیرا اسم «أنّ» اسم ذات است و اسم زمان نمی‌تواند خبر برای اسم ذات (انسان) واقع شود.

هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ (36) هیهات، هیهات از این وعده‏هایى که به شما داده مى‏شود!

« هَیْهاتَ هَیْهاتَ » بعید است تصدیق یا صحت آن « لِما تُوعَدُونَ»  آنچه را وعده می‌دهید.

.5قرائت به سکون با وقف که «تاء» به «هاء» تبدیل می‌شود: هیهاة = هیهاه

 إِنْ هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ (37) مسلّماً غیر از این زندگى دنیاى ما، چیزى در کار نیست؛ پیوسته گروهى از ما مى‏میریم، و نسل دیگرى جاى ما را مى‏گیرد؛ و ما هرگز برانگیخته نخواهیم شد!

•«وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ» ما بعد از مرگ مبعوث نمی‌شویم.

إِنْ هُوَ إِلاَّ رَجُلٌ افْتَرى‏ عَلَى اللَّهِ کَذِباً وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ (38) او فقط مردى دروغگوست که بر خدا افترا بسته؛ و ما هرگز به او ایمان نخواهیم آورد!»

 قالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ (39) (پیامبرشان) گفت: «پروردگارا! مرا در برابر تکذیبهاى آنان یارى کن!»

 قالَ عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ (40) خداوند) فرمود: «بزودى از کار خود پشیمان خواهند شد! (امّا زمانى که دیگر سودى به حالشان ندارد.)»

«لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ» به زودی پشیمان می‌شوند بر تکذیب (خود)، زمانیکه عذاب را مشاهده کنند.

 فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (41) سرانجام صیحه آسمانى آنها را بحق فرو گرفت؛ و ما آنها را همچون خاشاکى بر سیلاب قرار دادیم؛ دور باد قوم ستمگر (از رحمت خدا)!

«فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ» به زودی میگیرد ایشان را صیحه‌ی جبرئیل. صیحه‌ی وحشتناکی بر ایشان می‌زند که قلبهایشان از آن متلاشی می‌شود و می‌میرند.

بر این استدلال شده که این امت قوم صالح بوده‌اند.

«بِالْحَقِّ»:

1. به شکل ثابتی که دفع‌کننده‌ای بر آن نباشد.

2. به عدل از جانب خدا، مثل قول تو: فلانی به حق قضاوت کرد.

3. به وعده‌ی صدق و راست.

« فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً» تشبیه کرد ایشان را در هلاکتشان به خاشاک سیل  

«غثاء» آن چیزی است که سیل می‌آورد (دستاورد سیل: چوب و خاشاک)

مثل قول عرب: «سال به الوادی: وادی او را آورد» برای کسی که هلاک می‌شود.

ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ (43) هیچ ا متى بر اجل و سر رسید حتمى خود پیشى نمى‏گیرد، و از آن تأخیر نیز نمى‏کند.

ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِینَ (42) سپس اقوام دیگرى را پس از آنها پدید آوردیم.

ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ (43) هیچ ا متى بر اجل و سر رسید حتمى خود پیشى نمى‏گیرد، و از آن تأخیر نیز نمى‏کند.

 ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (44)

•اضافه‌ی رسول با «ارسال» به سوی «مرسِل: خدا» و با «مجیء: آمدن» به «مرسَل علیه: مردم» به این خاطر است که ارسالی که مبدأ‌ و ابتدای کار است از جانب خداست و «مجیء: آمدنی» که انتهای کار است به سوی مردم است.

« فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً» پس پی‌در‌پی کردیم یکی را پس از دیگری در هلاک کردن.

«وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ» و آنها را احادیثی قرار دادیم: که باقی نمانده از ایشان مگر حکایاتی که شبانه به آن سخن می گویند (شب‌گذرانی می‌شود).

«احادیث»:

1. اسم جمع حدیث است.

2. جمع «احدوثه» است، آنچه برای سرگرمی با آن سخن می‌گویند.

« فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ»: دور باد (از رحمت خدا) قومی که ایمان نمی‌آورند.

22. (وَ جاءَ رَبُّکَ)

(وَ الْمَلَکُ) یعنى فرشتگان مى‏آیند.

23. (وَ جِی‏ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ): در این روز جهنّم را حاضر میکنند. تا اینکه مستحقین عذاب را در آن عقاب کنند و اهل موقف محشر هول و منظره بزرگ آن را ببینند.

سپس خداوند سبحان فرمود:

(یَوْمَئِذٍ) یعنى روزى که جهنّم را مى‏آورند.

(یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ) یعنى پند گرفته و کافر توبه می‌کند.

(وَ أَنَّى لَهُ الذِّکْرى‏)

پس خداوند سبحان حکایت کرد آنچه را که کافر و گنهکار جنایتکار بر نفس خود میگوید و آرزوى آن را به قول خودش میکند، و فرمود:

24. (یَقُولُ یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی)

25. (فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ) یعنى پس در این روز عذاب نمى کند عذاب خدا را هیچکس از خلق خدا.

14. (إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ)

المرصاد: کمینگاه و طریق

1. راه بندگان از او می‌گذرد، بنابراین هیچ‌کسی را از دست نمی‌دهد. (کلبی، حسن، عکرمه)

امام علی علیه‌السلام: «إن ربک قادر على أن یجزی أهل المعاصی جزاءهم‏: پروردگار تو قادر است بر اینکه کیفر و جزای اهل گناهان را بدهد».

و از امام صادق علیه السلام: «المرصاد قنطرة على الصراط لا یجوزها عبد بمظلمة عبد: مرصاد پلى بر صراط است، هیچ بنده‏اى که مظلمه و حق بنده‏اى بر گردن او باشد نمیتواند از آن عبور کند».

2. پاداش هر کسى را می‌دهد و داد مظلوم را از ظالم و ستمکار می‌ستاند (عطاء).

فرمود: «أین سؤال عن مکان و کان الله و لا مکان: «أین» سؤال از مکان است، در حالیکه خدا بود و (هنوز) مکانى نبود (ایجاد نشده بود)».

در توقفگاه اوّل از شهادت «ان لا اله الّا اللَّه» می‌پرسند،  اگر درست جواب داده به توقفگاه دوّم عبور میکند،

و در توقفگاه دوم از نماز می‌پرسند، اگر آن را کمال انجام داده باشد به توقفگاه سوّم مى‏آید،

و در توقفگاه سوم از زکات او می‌پرسند پس اگر تمام پرداخته باشد، به چهارم می‌رسد

و(در توقفگاه چهارم) از روزه سؤال میشود اگر آن را کاملا گرفته باشد به پنجم عبور میکند،

و (در توقفگاه پنجم) از حج پرسیده میشود اگر آن را کامل بجا آورده باشد، از آنجا عبور کرده به ششم می‌رسد،

و (در توقفگاه ششم) از عمره مى‏پرسند اگر عمره راکامل انجام داده باشد اجازه عبور به هفتم مى‌دهند،

و (در توقفگاه هفتم) از مظالم بندگان و حق الناس سؤال می‌شود، پس اگر از آن سالم بیرون رفت که به بهشت میرسد،

و گرنه به فرشتگان گفته می‌شود: نگاه کنید، پس اگر براى او عمل مستحبّى باشد اعمال او را به سبب آن تکمیل مى کنند، پس چون فارغ شد او را به سوى بهشت هدایت میکنند.

سپس خداوند حالات بشر را تقسیم کرد و فرمود:

15. (فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ)

 و امّا انسان هر گاه به نعمتهاى الهى آزمایش و امتحان شود.

(فَأَکْرَمَهُ) پس او را به سبب مال اکرام کند.

(وَ نَعَّمَهُ) و او را به انواع فضیلت‌ها توسعه دهد.

(فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ) پس به واسطه‌ی این شاد و مسرور می‌شود و می‌گوید: پروردگارم این کرامت را به من عطا کرد نزد خودش و منزلت من نزد خودش.

بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ: بلکه یتیم را گرامى نمی‌دارید.

18. (وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى‏ طَعامِ الْمِسْکِینِ)

19. وَ تَأْکُلُونَ التُّراثَ أَکْلاً لَمًّا (19)

2. سهم خود و سهم یتیم را می‌خورد (حسن).

3. قیل: میراث را در آنچه می‌خواستند و میلشان بود می‌خوردند و فکر بیرون کردن حقوق واجب آن را نمی‌کردند.

20. (وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا): دوست دارید مال را دوست داشتنى.

8. شفع و وتر در قول خداى عزّوجلّ‏ «فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْه‏‏: کسى که در دو روزى شتاب و تعجیل کند گناهى بر او نیست، و کسى که تأخیر نماید نیز بر او گناهى نیست»، پس شفع کوچ اوّل و و وتر کوچ دوّم است، و آن روز سوّم (13ذیحجه) است و شبهای ده گانه: هشت روز از اوّل ذى حجّه و روز عرفه و عید قربان است. (ابن زبیر)

9. وتر آدم است که به سبب زوجه و همسرش‏ حوّاء شفع و جفت شد. (ابن عبّاس)

10. شفع روزها و شبهاست و وتر آن روزی است که بعد از آن شب نیست و آن روز قیامت است. (مقاتل بن حیّان)

11. شفع صفات مخلوقات و آفریده‏هاى خدا و تضادّ آن است عزّت و ذلّت، وجود و عدم، قدرت و عجز، علم و جهل، و مرگ. (بعضى)  وتر صفات خداى تعالى است، زیرا او موجودی است که عدم و نیستى ندارد، توانا و قادری است که عجز ندارد، عالم و دانائی است که نادانى و جهل بر او روا نیست، و حىّ و زنده‏اى است که مرگ ندارد.

12. شفع، على و فاطمهCاست و مراد از وتر محمّدn است.(بعضى)

13. مراد از شفع صفا و مروه، و مقصود از وتر بیت الحرام است.(بعضى)

وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ (4) و به شب، هنگامى که (به سوى روشنایى روز) حرکت مى‏کند

وجه اول: 1- جنس لیالى «وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ» قسم به شب آنگاه که تاریکی برود تا به روشنایى (که آمده بود) سپیده صبح تمام شود.

2ـ بعضى: علّت اینکه سیر را به لیل نسبت داده براى این است که لیل به مسیر خورشید در فلک سیر می‌کند و انتقال آن از افق به افق دیگر.

3ـ «إِذا یَسْرِی» = اذا جاء: وقتى که آمد و به سوى‏ ما رو کرد و اراده نموده هر شب را. (قتاده و جُبّائى)

وجه دوم: 1ـ یک شب معیّن از میان شبها (شب قدر یا عید فطر یا عید قربان)

2ـ شب مزدلفه و شب مشعر الحرام (شب عید اضحى) است که مردم در آنجا به طاعت خداى تعالى جمع می‌شوند، در آن شب حجّاج از عرفه به سوى مزدلفه سیر می‌کنند، سپس در آنجا نماز صبح را گذارده و بسوى منى صبحگاهان حرکت می‌کنند. (مجاهد و عکرمه و کلبى)