فصل دوم: بررسی تطبیقی آیات ولایت
إِنَّما وَلِیُّکُمُ‏ اللَّهُ‏ وَ رَسُولُهُ‏ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ: مائده/55

گفتار سوم: بررسی و نقد مناقشه‌ها و تردیدها پیرامون دیدگاه شیعه

تواتر اجمالی این روایت (9صحابی و 4 تابعین) ثابت شد.

 بیشتر اهل سنت در صدد انکار نیستند، بلکه بیشتر درصدد تعمیم آن به همه مؤمنان و تعبیر ولایت به دوستی و یاری هستند.

این گروه: 1. یا باید از این روایات چشم‌پوشی کنند2.  یا با توجه به قرائن آیات ولایت را طوری معنا کنند که با این احادیث منافات نداشته باشد. (مانند دانشمندان شیعی یا جمعی از اهل سنت: مثل جصاص و الکیا الطبری)

دسته دوم مناقشه‌ها: نقد دیدگاه شیعه در تفسیر آیات ولایت

قدما: الشافی فی الامامة: علم الهدی سید مرتضی(436ق)، تلخیص الشافی: شیخ الطائفة طوسی (460ق)،

متأخران: المیزان: علامه طباطبایی، المراجعات: علامه سید شرف الدین عاملی و ..

نقد مناقشه‌ی اول: (زکات = اصطلاح رایج فقهی، نه صدقه مستحبی)

فصل دوم: بررسی تطبیقی آیات ولایت (گفتار دوم: بررسی دیدگاه های اهل سنت)

 
إِنَّما وَلِیُّکُمُ‏ اللَّهُ‏ وَ رَسُولُهُ‏ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ: مائده/55

گفتار دوم: بررسی دیدگاه های اهل سنت

الف) «وَ هُمْ راکِعُونَ» حال برای فاعل «وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ»

ب) صدقه مستحبی زکات نامیده می‌شود، زیرا امام علیg انگشتر خود را به عنوان صدقه مستحب اعطا نمود.

ج) عمل قلیل در نماز موجب بطلان آن نیست.

د) تطبیق صیغه‌های جمع در آیه بر یک فرد، از باب ترغیب و تشویق دیگران و بیانگر ویژگی مؤمنان در سرعت گرفتن در نیکی  است.

بررسی و نقد دیدگاه اول:

الف) ولایت به معنای نصرت یا محبت است.

ب) «الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ ...» بر هر مؤمنی صدق می‌کند، همانند آیه «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْض‏»  توبه/71

ج) خصوصیات آیه برای تمییز مؤمنان از منافقان است، زیرا منافقان بر نماز مداومت ندارند. «إِنَّ الْمُنافِقینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا کُسالى‏ یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ‏ اللَّهَ إِلاَّ قَلیلا» نساء/142

در زکات بخیلند. «أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ»: احزاب/19

د) در «... وَ هُمْ راکِعُونَ» چند احتمال وجود دارد:

بررسی و نقد دیدگاه دوم:

(سدی م 127ق): «مراد از مؤمنان در آیه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ‏ اللَّهُ...» همه مؤمنان‌اند، ولی علی بن ابی طالبg در مسجد در حال رکوع، انگشتر خود را به نیازمند بخشید».

عبدالملک بن ابی سلیمان (اهل سنت) از ابو جعفر (امام محمد باقرg) می‌گوید: درباره «الَّذینَ آمَنُوا» پرسیدم، حضرت فرمود: مؤمنان مرادند. گفتم: مردم می‌گویند این آیه درباره علی نازل شده است. حضرت فرمود: علی از مؤمنان است».

پاسخ:

نکته:

الف) تفسیر آیه با توجه به روایات بدون الغای خصوصیت= شبیه دیدگاه شیعه

نتیجه: با اختصاصی بودن این آیات، ولایت = محبت یا نصرت نمی‌تواند باشد.

ب) پذیرش روایت و الغای خصوصیت: در این صورت فقط مؤمنانی یاور یکدیگرند که در حال رکوع زکات می‌دهند، نتیجه1: تعداد مؤمنان یاور هم بسیار اندک می‌شود.

نتیجه2: غیر همسانی این معنا با آیه 71/ توبه: «وَ الْمُؤْمِنُونَ‏ وَ الْمُؤْمِناتُ‏ بَعْضُهُمْ‏ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ»  + وقوع نادر این امر:

نمی‌توان گفت این آیات بدون شأن نزولی قبل از تصدق امیرالمؤمنین نازل شده، زیرا با روایات شأن نزول مخالف است.

کسی هم این معنا را برای آیات و روایات مربوطه نگفته است.

گروه سوم: انکار شأن نزول

4. ذهبی: پس از بیانات مجمع البیان و تقدیر از آن، بدون ایراد بر آن می‌گوید: «بدون تردید این تلاش بی‌ثمر است. حدیث تصدق انگشتر از سوی (امام) علی در نماز که محور استدلال طبرسی است، ساختگی و بدون ریشه است و این تیمیه عهده‌دار رد و ابطال آن می‌باشد».

5. محمد شاکر: تأیید دیدگاه ابن کثیر در ضعف اسانید روایات + آنها را از بافته‌های شیعه می‌داند.

مبانی دیدگاه سوم:

الف) روایات تصدق انگشتر ضعیف و مجعولند.

ب)  آیات 51 تا 58 وحدت سیاق دارند.

ج) ولایت در این سیاق به معنای نصرت یا محبت است.

د) فراز «وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ ...» مانند «وَ الْمُؤْمِنُونَ‏ وَ الْمُؤْمِناتُ‏ بَعْضُهُمْ‏ أَوْلِیاءُ بَعْض» بر هر مؤمنی صدق می‌کند.

بررسی ماجرای عبادة بن صامت:

3. هیچکدام از اسباب نزول نویسان آیات ولایت (55 و 56) را درباره عبادة بن صامت نقل نکرده‌اند، بلکه تنها آیات 51 و 52 را درباره‌ی او می‌دانند.

خلاصه:

+ زهری، سدی، عبادة بن ولید (راویان حدیث عبادة) از تابعین هستند: 1. شاهد ماجرا نبوده‌اند 2. شاهدی از قرآن ندارند.

نتیجه: تمسک ابن کثیر و مقلدان ابن تیمیه از قبیل «العسّال» به این دو روایت متعارض وجهی ندارد.

نمی‌توان از روایات متواتر و نقل شده از صحابه که خود شاهد ماجرا بوده‌اند چشم پوشید.

1. قول اول: تمام مؤمنان: زیرا عبادة بن صامت از یهود بیزاری جست و ولایت خدا و رسول را برگزید.

+ روایت:‌ عبدالله بن سلام به رسول خدا گفت: «ای رسول خدا قوممان ما را ترک کرده و سوگند یاد کرده‌اند که با ما  مجالست نکنند و ما نمی‌توانیم با یاران شما همنشین باشیم؛ زیرا منزلهای ما دور است. پس این آیه نازل شد و عبدالله بن سلام گفت: به ولایت خدا و رسولش و مؤمنان خشنودیم». در نتیجه: آیه شامل تمام مؤمنان می‌شود.

توجیه «وَ هُمْ راکِعُونَ»: رکوع= خضوع، «یُقیمُونَ الصَّلاةَ»: 1. بیان شأنیت و ذکر رکوع جهت شرافت یا 2. صحابه در حالات گوناگون (نماز، رکوع، ...) بوده‌اند و خدا به تمامی این حالات اشاره دارد.

2. قول دوم: مراد شخص معینی است.

الف) عکرمه: ابوبکر

ب) عطا از ابن عباس: علیg در حال رکوع انگشتر خود را بخشید. روایت: این آیه نازل شد، عبدالله بن سلام به رسول‌خدا گفت: «من علی را در حال رکوع دیدم که انگشترش را به نیازمند صدقه داد؛ پس ما ولایت وی را می‌پذیریم».

انتقاد ابن تیمیه به علامه حلی:

1. ادعای رافضی (علامه حلی) بر اجماع آیه در مورد علی از بزرگترین ادعاهای دورغین است. بلکه اجماع اهل علم از ناقلان بر این است که آیه در خصوص امام علی نازل نشده و او انگشتر را در حال نماز صدقه نداده است.

2. آنچه رافضی (علامه حلی) از ثعلبی نقل کرده (نزول آیه در تصدق انگشتر امام علی در حال رکوع)، محدثان بر این قولند که ثعلبی احادیث ساختگی را در تفسیرش می‌آورد و از اینرو وی را (حاطب لیل) هیزم کش در شب می‌دانند.

3. مفسرانی که رافضی (علامه حلی) از کتابهایشان نقل کرده، روایاتی نقل کرده‌اند که این اجماع را نقض می‌کند.

5. برخلاف ادعای ابن تیمیه که بغوی را از ثعلبی آگاه‌تر و تفسیرش را مختصر او دانسته و گفته: وی این حادیث دروغین را نیاورده، بغوی ضمن بیان سایر تفاسیر بیان می‌کند: «ابن عباس و سدی می‌گویند: خداوند از این آیه «وَ الَّذینَ آمَنُوا ... » علی بن ابی‌طالب را اراده کرده است؛ نیازمندی به امام علی رسید و امام در حال رکوع در مسجد انگشترش را به او داد.

6. تفسیر جامع البیان فی تأویل آی القرآن از محمد بن جریر طبری که نزد ابن تیمیه از بزرگترین تفاسیر است، با پنج طریق شأن نزول این آیه را نقل می‌کند، مبتنی بر اینکه همه‌ی این احادیث درباره امام علی است که سه‌تای آنها نص است.

7. سیوطی در الدر‌المنثور به نقل از عبد بن حمید و عبدالرزاق از ابن عباس این حدیث را آورده. پس کلام ابن تیمیه که گفته: این حدیث را مانند ابن حمید و عبدالرزاق نیاورده‌اند، بی‌اساس است.

8. مفسری که ابن تیمیه می‌گوید از ثعلبی آگاه‌تر است، کیست؟ ابن تیمیه تنها به ابن ابی حاتم اشاره می‌کند، غافل از اینکه ابن ابی حاتم روایت صحیح السند در مورد نزول این آیه در شأن امام علی ذکر می‌کند.

9. هیچیک از بزرگان تفسیر مانند طبری، ابن ابی حاتم و ... به نقل از ابن عباس نگفته‌اند: رخداد تصدق انگشتر مربوط به ابوبکر است، ابن ادعای ابن تیمیه است که آن را به ثعلبی نسبت می‌دهد و خبری واحد مقطوع غریب بدون شاهد است.

10. ابن تیمیه در آخرین نقد بر روایات شأن نزول روایت ابن ابی حاتم از ابن عباس را مطرح می‌کند که: «کل من آمن فقد تولی الله و رسوله و الذین آمنوا: هر کس ایمان دارد، خدا و رسول و مؤمنان را به ولایت می‌پذیرد».

فصل دوم: بررسی تطبیقی آیات ولایت
إِنَّما وَلِیُّکُمُ‏ اللَّهُ‏ وَ رَسُولُهُ‏ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ: مائده/55

مفردات

انما: ادات حصر و تخصیص، برای اثبات پس از آن و نفی غیر آن

انما لک عندی درهم = انه لیس لک عندی الا درهم

انما لقیت الیوم زیدا: امروز تنها زید را ملاقات کردم و کسی دیگر را ملاقات نکردم.

«وَ هُوَ الَّذی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمید»: ولیّ: مدبر امور، تدبیر کننده هستی.

لکن بر وجود این دختر آیات دیگرى است:

چند فضیلت دیگر یحیى:

1. تصدیق کننده به کلمه:

2. خدا یحیی را سیّد نامیده زیرا که او در علم و حلم و تقوى مهتر و بزرگ و رئیس و سید قوم بود.

3. «حَصُوراً»: از حصر = حبس‏. حصار و حصر = احتباس و حبس کردن

«حصور» کسى که خود را از زنان بازدارد و مقاربت نکند و بنابراین قول حصور «فعول» بمعنى فاعل است یعنى خود را از شهوات باز دارد.

41- (زکریا) عرض کرد:" پروردگارا! نشانه‏اى براى من قرار ده!" گفت:" نشانه تو آن است که سه روز، جز به اشاره و رمز، با مردم سخن نخواهى گفت. (و زبان تو، بدون هیچ علت ظاهرى، براى گفتگو با مردم از کار مى‏افتد.) پروردگار خود را (به شکرانه این نعمت بزرگ،) بسیار یاد کن! و به هنگام صبح و شام، او را تسبیح بگو!

«قالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ»

1- زبان زکریّا بند شد که تا سه روز نتوانست سخن بگوید مگر به رمز و اشاره.

2- ابو مسلم: چون زکریّا نشانه‏اى خواست براى درستى و پیدایش این خبر خوش باو گفتند: نشانه آن است تو مأمور شوى که با کسى سخن نگوئى مگر به رمز که هر وقت بتو دستور رسید مشغول ذکر و تسبیح باش و با کسى سخن مگو و احتیاجات خود را برمز بفهمان بدانکه آن موقع فرزند براى تو پیدا شده است.

3- قتاده: در مجازات این تعجّب و پرسش گرفتار شد به آزارى که زبانش بند شد و نتوانست سخن بگوید.

سخن ما:

 1- دنباله‏ى فرمان به متابعت پیغمبر و اعلام به این که پیغمبران برگزیدگان هستند، با این آیات بیاد مى‏آورد سوابق آنها را که مسیحی‌هاى آن روز از آن اطّلاع داشتند و یهود هم کم و بیش تصدیق داشتند تامعلوم شود آنهائى که به مقام نبوّت رسیده‏اند به شهادت تاریخ گذشتگان داراى امتیاز و برگزیدگى از جانب خدا بوده‏اند.

2- از نظر سوابق تاریخى که با سوادها از آن مطّلع بودند و آن را باور داشتند یادآورى مى‏شود که در طبیعت برخلاف مرسوم و عادت همیشگى ممکن است حوادثى بقدرت خداوند نمودار شود که قابل پیش‏بینى نباشد مانند پیدایش یحیى از پیرمرد و پیرزن سترون که خودشان هم‏چنین انتظارى نداشتند.

ترجمه عاملی:

[مریم را کار بآن جا کشید که‏] 42 روزى فرشتگان باو گفتند: اى مریم خدا تو را برگزید [تا مادر مسیح باشى‏] و از هر پلیدى پاکت کرد و بر همه‏ى زنان جهان برترت نمود.

43 اى مریم براى پروردگار خود فروتن باش و سجده‏ى او کن و با دگران برکوع باش.

معنى لغات:

«اقنتى» از مصدر قنوت:

فرمانبردن، به نماز ایستادن، از سخن خوددارى کردن، براى خدا فروتن شدن.

ترجمه عاملی: 44- (اى پیامبر!) این، از خبرهاى غیبى است که به تو وحى مى‏کنیم، و تو در آن هنگام که قلمهاى خود را (براى قرعه‏کشى) به آب مى‏افکندند تا کدامیک کفالت و سرپرستى مریم را عهده دار شود، و (نیز) به هنگامى که (دانشمندان بنى اسرائیل، براى کسب افتخار سرپرستى او،) با هم کشمکش داشتند، حضور نداشتى، (و همه اینها، از راه وحى به تو گفته شد.)

از حضرت صادق نقل شده است: در قرعه شخص کار خود را بخدا وامى‏گذارد و چه بهتر از این که انسان کار خود را بخدا واگذارد و البتّه سهم مستحقّ باین وسیله معیّن مى‏شود.

1- عمران پدر مریم رئیس آنها بوده است، براى احترام و حقّ گذارى او میخواستند داراى این افتخار بشوند.

2- چون نذرى و مخصوص بخدمت معبد بوده است هر کدام مى‏خواستند افتخار تربیت چنین کسى را داشته باشند.

3- چون از کتب آسمانى به سرنوشت این دختر و فرزند آینده‏ى او آگاه شده بودند کمال حرص به این کار وادار مى‏کرد، آنها را که با یکدیگر جنجال کنند.

و در شخصیّت اینها هم اختلاف است که خدمتگذاران معبد بوده‏اند یا علما و نویسندگان وحى و در هر صورت مردم محترم و دیندار بوده‏اند.

قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ (29) یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (30) قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (31)