1- شیخ صدوق: «ما درباره رجعت معتقدیم که این حادثه در آینده‏اى نه‏چندان دور اتفاق خواهد افتاد». «اعتقادات صدوق»

2- شیخ مفید: «خداوند متعال گروهى از امت محمد صلى الله علیه و آله را بعد از وفاتشان و قبل از روز قیامت محشور خواهد نمود و این مذهب از مختصات آل محمد صلى الله علیه و آله است و قرآن نیز بر آن شاهد است». «بحارالانوار، ج 53، ص 136 (به نقل از المسائل السرویة، ص 32)»

3- سید مرتضى: «از باورهاى شیعه امامیه آن است که خداوند متعال هنگام ظهور امام زمان، مهدى علیه السلام گروهى از شیعیان را که از دنیا رفته‏اند بازمى‏گرداند تا به ثواب یارى و نصرت آن حضرت نائل شده و دولت آن حضرت را مشاهده نمایند. هم چنین گروهى از دشمنان را بازمى‏گرداند تا انتقامش را از آنان بستاند». «بحارالانوار، ج 53، ص 138 (به نقل از رسائل‏المرتضى، ج 1، ص 25)»

4- شیخ محمدرضا مظفر: «آن‏چه شیعه در باب رجعت به آن اعتقاد دارد آن است که خداوند متعال گروهى از اموات را قبل از روز قیامت در همان صورت‏هایى که بوده‏اند بازمى‏گرداند: عده‏اى را عزیز و برخى دیگر را ذلیل مى‏گرداند ... و این رجعت هنگام ظهور مهدى آل محمد صلى الله علیه و آله است». «عقائدالامامیة، ص 108»

تقسیمى از رجعت‏

1- رجعت معنوى (اخروى): در فلسفه و حکمت ثابت شده که تمام اشیا و موجودات، در حال رشد و تکاملِ مستمرند و دائماً به‏سوى کمال مطلق و نقطه آغازینى متوجه‏اند که از آن‏جا به این عالم آمده‏اند، به دلیل:

این معنا از رجعت، مورد اتفاق مسلمانان است.

2- رجعت مادى و ظاهرى (دنیوى): رجوع اموات به دنیا براى از سرگیرى اعمال. (با اشارات قرآنی) «بحث حول‏الرجعة، ص 8- 12»

رجعت؛ اعتقاد ضرورى مذهب‏

1- شیخ حرّ عاملى: «همانا ثبوت رجعت نزد همه علماى معروف و مصنفین مشهور از ضروریات مذهب امامیه است، بلکه حتى عامه نیز مى‏دانند که این عقیده از مذهب شیعه است». «الإیقاظ من الهَجعة بالبرهان على الرجعة، ص 60»

2- علامه مجلسى: «اگر مثل این روایات در عقیده رجعت متواتر نباشد، پس در چه موضوعى مى‏توان ادعاى تواتر نمود ...». «بحارالانوار، ج 53، ص 123»

3- علامه مجلسى: «همانا اعتقاد به رجعت در همه عصرها مورد اجماع شیعه بوده است، و همین مسئله همانند خورشید در وسط روز بین آنان مشهور است». «بحارالانوار، ج 53، ص 123»

4- علامه طباطبائى: «همانا روایات رجعت از طرق اهل بیت علیه السلام به‏طور تواتر معنوى به ما رسیده است». «المیزان، ج 2، ص 107.»

5- شیخ حر عاملى: «همانا نویسندگانى که روایات رجعت را در کتاب‏هاى مستقل یا غیرمستقل جمع نموده‏اند به حدّى است که از هفتاد کتاب تجاوز مى‏کند، و این خود دلیلى بر قطعیت اعتقاد به رجعت نزد شیعه است». «الایقاظ، ص 45»

1- وجود روایات فراوان در موضوع رجعت

2- ارتباط رجعت با امامت و اشاره به ظلم‌هایی که به ائمه شده و ایشان در عصر امام مهدی بازگشته و حکومت خواهند کرد؛

3- رجعت از اشراط الساعه است؛ و اشراط الساعه و علائم قیامت، مربوط به معاد است.

(قال الصادق علیه السلام: ایام الله ثلاث?، یوم یقوم القیام?، یوم الکر?، یوم القیام? «تفسیر قمی، ج1، ص 367»)

4- رجعت زمینه‏ساز اعتقاد به معاد است.

5- ارتباط رجعت با ثواب و عقاب؛ در رجعت نشانه‏هایى از عقاب و ثواب براى کافران و مؤمنان خواهد بود.

6- رجعت تجلّى امامت امامان شیعه است.

1- رجعت همانند تمثلاتى براى ارواح مؤمنین و ائمه اهل بیت علیهم السلام  است که از دنیا رفته و دوباره روح آنان ظهور کرده و تصرفاتى در این عالم خواهند نمود. (فیض کاشانى، محقق شاه‏آبادى و میرزا ابوالحسن رفیعى قزوینى )

بسیارى از علما، امثال مجلسى و شیخ حر عاملى و دیگران آن‏را به‏جهت مخالفت با ظواهر ادلّه مردود مى‏دانند.

2- رجعت همان ظهور امام زمان علیه السلام است و اطلاق رجعت به آن به اعتبار رجوع آن حضرت به مردم بعد از غیبت، یا رجوعِ عالَم به حق و عدالت بعد از انحراف است.

اگر اصل این معنا صحیح باشد، اطلاق رجعت به آن، خلاف ظواهر ادله است.

3- رجوع برخى از اموات به دنیا؛ خصوصاً مؤمنان و کافران محض.

4- رجوع برخى از امامان شیعه، همانند امام على علیه السلام و امام حسین علیه السلام و برخى از مؤمنان و کافران محض.

5- رجوع تمام امامان شیعه به ترتیب یا به عکس با برخى از مؤمنان و کافران. (آرمان الهی در مورد هیچیک از امامان شیعه محقق نشد، ظاهرا ایشان برمی گردند تا آرمان خویش را تحقق بخشند).

قول اخیر ظاهراً بنا بر آن‏چه از مجموعه روایات استفاده مى‏شود، به حقیقت نزدیک‏تر است.

1- قسر دائم یا اکثرى محال است.‏

الف) روح به بدن علاقه دارد، خواه انسان عادی یا امام باشد.

این قوه روحانی روح که بدن را به آن تدبیر می کند در انسانها متفاوت است و ائمه علیهم السلام علاوه بر قوه‌ی روحانی جزئی، از قوه‌ی مؤثر کلی نیز برخوردارند (برای تدبیر عالم طبیعت)؛ پس هرگاه نفس ناطقه بعد از مرگ به شکل کاملتری به بدن توجه کند، زندگی جدید ممکن است.

ب) بنابه ضرورت عقل، موجودی که به حسب فطرت وجود الهی خویش دارای اثری خاص می باشد؛ ولی برای تحقق اثر وجودی او منعی ایجاد می شود (کلی یا اکثری)، خلقت چنین موجودی بیهوده است.

ج) خداوند حکیم کار عبث انجام نمی دهد.

نتیجه: پس بایستی زمینه‌ی مناسب برای تحقق اثر وجودی مخلوقات الهی فراهم شود و این همان رجعت است.

وجود ائمه برای به کمال رساندن بشر بود ولی به دلیل موانع جاه طلبانه بشر نتوانستند اثر وجودی آن را محقق کنند، لذا باید فرصتی برای ایشان محقق شود تا اثر وجودی آنها به تحقق برسد.

تفصیل رجعت از دیدگاه عقل‏

خواه قوه روحانى کلّى باشد، مثل قوه مؤثر کلّى که مجموع عالم طبیعت در نظام اراده او حرکت مى‏کند.

خواه قوه روحانى جزئى، که نظام شخصى طبیعى بدن در تحت نفوذ اوست.

2- ضرورت تداومِ راه مصلحان

3- قاعده «حکم‏الامثال»

2. درخواست دلیل تفصیلی

وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ (3)

در صحیفه‌ی سجادیه در دعای صبح‌گاهان و عصر گاهان:

هذا یوم حادث جدید، و هو علینا شاهد عتید، إن أحسنّا ودّعنا بحمد و إنّ أسأنا فارقنا بذمّ.

امروز روز جدید تازه‌ای است که بر ما شاهد و حاضر است، اگر خوبی کردیم، ما را به خوبی وداع و خداحافظی می‌کند و اگر بدی کردیم از ما با مذمت و بدی جدا می‌شود.

شرح آیات باهره از امام باقرعلیه السلام:

رسول اللّه الشّاهد علینا بما بلّغنا عن اللّه، و نحن الشّهداء [على الناس‏]

رسول خدا9 شاهد بر ماست نسبت به آن‌چه از خدا به ما رسانده است و ما شاهدان بر مردم هستیم.

قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ (4)

مرگ بر شکنجه‏گران صاحب گودال‏

محاسن برقی: از امام باقرعلیه السلام:

خدا پیامبر حبشی را برای قومش مبعوث کرد. اصحاب او کشته شدند و اسیر شدند.

   برای ایشان گودال‌هایی از آتش گرفتند، سپس ندا دادند: هر کس پیرو آیین ماست، کنار رود و هر کس بر دین این پیامبر است، باید در آتش افکنده شود و شروع به انداختن در آتش کردند.

زنی با فرزندش آمد، ولی از آتش ترسید، کودک به او گفت: وارد شو. زن وارد آتش شد. ایشان اصحاب اخدود بودند.  

مجمع البیان:

رسول‌خدا9فرمود: پادشاهی پیش از شما زندگی می‌کرد که ساحری داشت، وقتی ساحر مریض شد، گفت: مرگ من فرا رسیده، پسری را نزد من بفرستید تا به او سحر بیاموزم، پسری را نزد او فرستاند و او با ساحر رفت و آمد می‌کرد. بین ساحرو ملک راهبی زندگی می‌کرد. غلام از راهب عبور کرد و کلام و دستورات راهب پسر را به تعجب واداشت، روزی نشستن پسر نزد راهب طول کشید وقتی که دیر به نزد ساحر می‌رسید، ساحر او را می‌زد و هنگامی که دیر نزد خانواده‌اش می‌رسید، آنها او را می‌زدند، پسر شکایت را به راهب برد.

راهب گفت: پسرم! زمانی که دیر به نزد ساحر رسیدی بگو: خانواده‌ام مرا نگه داشته بودند و هنگامی که دیر به نزد خانواده‌ات رسیدی بگو ساحر مرا نگه داشته بود.

تا این‌که یک‌روز ناگهان دید حیوان بزرگی (جلوی) مردم را (فرا) گرفته ، (پیش) خود گفت: امروز می‌فهمم که کار ساحر برتر است یا کار راهب، سنگی را برداشت و گفت: خدایا! اگر کار راهب نزد تو دوست‌داشتنی‌تر است، من این حیوان را بکشم، سنگی برداشت و حیوان را کشت و مردم رفتند.

خبر به راهب رسید: به پسر گفت: پسرم! تو به زودی به آزمایشی مبتلا خواهی شد، زمانی که گرفتار شدی، به سمت من راهنمایی نکن. و شروع به مداوای مردم نمود و جذامی و پیسی را شفا می‌داد.

در این بین نابینایی که هم‌نشین پادشاه بود نزد پسر آمد، در حالی‌که(نابینا) مال فراوانی حمل می‌کرد به پسر گفت: مرا شفا بده و آن‌چه اینجاست برای تو باشد. پسر گفت: من هیچ‌کس را شفا نمی‌دهم، ولی خدا شفا می‌دهد، اگر به خدا ایمان بیاوری، از خدا می‌خواهم که تو را شفا دهد.

پیامبر9 فرمود: نابینا ایمان آورد و پسر دعا کرد و خدا نابینا را شفا داد. نابینا نزد پادشاه نشست. پادشاه گفت: فلانی، چه کسی تو را شفا داد؟ گفت: پروردگارم.

پادشاه گفت: من! نابینای شفا یافته گفت: نه، پروردگار من و تو خداست.

پادشاه گفت: آیا تو ربی غیر از من داری؟ مرد گفت: بله، رب من و تو خداست،

پادشاه مرد را گرفت و پیگیری کرد تا مرد به پسر آدرس داد. پادشاه سراغ پسر فرستاد و گفت: کارت به جایی رسیده که جذامی و پیسی را شفا می‌دهی! پسر گفت: من هیچ‌کس را شفا نمی‌دهم، ولی خدا شفا می‌دهد.

پادشاه گفت: آیابرای تو پروردگاری غیر از من است؟ پسر گفت: بله رب من و تو خداست. پادشاه او را گرفت و پیگیری کرد تا پسر آدرس راهب را داد. پادشاه ارّه را بر راهب قرار داد و او را به دو نیم کرد.

پادشاه به پسر گفت: از دینت برگرد، پسر خود داری کرد، پادشاه با او گروهی را فرستاد و گفت: او را بالای کوهی ببرید، اگر از دین خود برگشت، رهایش کنید وگرنه او را از کوه پرتاب کنید.

 پیامبر9 فرمود: او را بالای کوه بردند، پسر گفت: خدایا! ایشان را به آن‌چه می‌خواهی کفایت کن (هر چه می‌خواهی سر آن‌هابیاور)، کوه ایشان را به لرزه درآورد و همه‌ی ایشان را پرتاب کرد.

پسر نزد پادشاه آمد، پادشاه گفت: همراهیان تو چه شدند؟ پسر گفت: خدا ایشان را کفایت کرد. پادشاه بار دیگر او را فرستاد و گفت: او را به دریای موّاج برده و او را در امواج دریا بیافکنید. اگر از دین خود برگشت، او را رها کنید؛ وگرنه او را غرق کنید. او را در کشتی بزرگی بردند و به وسط دریا رسیدند، پسر گفت: خدایا ایشان را کفایت کن (هر چه می‌خواهی سر آن‌هابیاور)، کشتی واژگون شد و پسر آمد تا نزد پادشاه رسید، پادشاه پرسید: همراهانت چه شدند، گفت: خدا آنها را کفایت کرد (کارشان را ساخت). سپس گفت: تو نمی‌توانی مرا بکشی تا آن‌چه را که دستور می‌دهم، انجام دهی، مردم را جمع کن سپس مرابر شاخه‌ی درختی به صلیب بکش، سپس تیری از تیردان برداشته و در کمان قرار بده و بگو: بنام رب این غلام، آنگاه تو به زودی مرا خواهی کشت.

پادشاه مردم را جمع کرد و پسر را به صلیب کشید، سپس تیری از تیردان برداشته و در وسط کمان قرار داد و گفت: به نام رب این پسر و پرتاب کرد، تیر بر زیر بنا گوش پسر خورد و مرد.

مردم گفتند: به پروردگار این پسر ایمان آوردیم.

به پادشاه گفته شد: آیا دیدی؟ آن‌چه را از آن می‌ترسیدی به سرت آمد و مردم به وسیله‌ی تو به خدا ایمان آوردند.

او دستور داد تا گودال‌هایی کندند و بر دهانه‌ی راه‌ها گودالی کند، سپس آتشی برافروخت، و گفت: هر کس از دین خود برگشت، رهایش کنید و هر کس از برگشتن خودداری کرد، او را در آتش بیفکنید، و این‌گونه مردم را در آتش می‌افکندند و زنی آمد که پسری با او بود، پسر به مادرش گفت: مادر صبر کن که تو بر حقی.

ابن مسیب: نزد عمربن خطاب بودیم، زمانی‌که کسی بر او وارد شد و گفت: که جایی را حفر کرده‌اند و این پسر را یافته‌اند درحالی که دستش بر دو رگ بناگوش اوست، هر گاه دستش کشیده می‌شود، به سوی بناگوشش باز می‌گردد، عمر نامه نوشت: او را از همان‌جا که یافتید، پنهان سازید.

سعید بن جبیر: زمانی که اهالی اسفندهان شکست خوردند،‌ عمر بن خطاب گفت: ایشان یهودی و مسیحی نبودند و کتابی نداشتند و مجوسی بودند.

حضرت علیعلیه السلام فرمود: بله ایشان کتابی داشتند ولی برداشته شد، و این بدان دلیل بود که پادشاه ایشان مست بود و با دخترش آمیزش کرد، (امام علیعلیه السلام فرمود: یا با خواهرش)، وقتی به خود آمد، به (دختر یا خواهرش) گفت: راه خروج از این وضعیت چیست؟

او گفت: اهل مملکت خود را جمع کن و به ایشان خبر بده که به نکاح دختران معتقدی و به ایشان دستور بده تا آن‌را‌ حلال کنند، پادشاه ایشان را جمع کرد و به ایشان خبر داد،‌ ایشان از پیروی او خوددداری کردند.

پادشاه گودال‌هایی در زمین کند، و آتش در آن افروخت و به ایشان عرضه کرد، هر کس از قبول آن سرباز زد، او را پرتاب می‌کرد و هر کس اجابت می کرد، او را رها می‌کرد.

حسن: هر گاه نزد پیامبر? یادی از اصحاب اخدود می‌شد، از سختی بلای آن به خدا پناه می‌برد.

عیاشی: امام باقرعلیه السلام: امام علیعلیه السلام شخصی را نزد اسقف نجران فرستاد تا از او از اصحاب اخدود سؤال کند، اسقف به مواردی او خبر داد.

امامعلیه السلام فرمود: آن‌چنان که ذکر کردی نیست، ولی من تو را از حال ایشان با خبر می‌کنم، همانا خدا مردی حبشی را به عنوان نبی فرستاد، در حالی که ایشان گرد هم بودند، او را تکذیب کردند، با آن‌ها جنگید، اهل حبشه اصحاب او را کشتند و او و اصحابش را اسیر کردند، سپس برای او پلی ساختند و آن‌را پر از آتش کردند، آن‌گاه مردم را جمع کردند و گفتند: هر کس بر دین و دستورات ماست، کنار رود، و هر کس بر دین ایشان است، باید خود را با او در آتش بیافکند، و اصحاب او را در آتش می‌انداختند، زنی با فرزند یک ماهه‌اش آمد، وقتی به سمت او هجوم آوردند، ترسید و دلش برای فرزندش سوخت: بچه ندا داد: مادر! نترس و مرا با خودت در آتش بیافکن، به خدا قسم این‌کار در راه خدا کم است، او خود و فرزندش را در اتش افکند و این کودک از کسانی بود که در گهواره صحبت کرد.

میثم تمار: شنیدم امام علیعلیه السلام اصحاب اخدود را یاد می‌کرد و می‌فرمود: آن‌ها ده‌تا بودند و مثل ایشان ده تا هستند که در این بازار کشته می‌شوند.

قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ (4) النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ (5) آتشى عظیم و شعله‏ور

اعراب «النَّارِ»:

بدل اشتمال از «الْأُخْدُودِ»: آن گودال‌ها شامل بر آتش بود = اصحاب آتش

«ذاتِ الْوَقُودِ »: صفت آتش که عظمت و کثرت زبانه‌های آتش را می‌رساند که بالا می‌رود.

«ال» در «الْوَقُودِ »:  ال جنس

کمال الدین و تمام النعمه: از پیامبر? در حدیثی طولانی که در آن بخت نصر ذکر شده و پادشاه بعد از او مهرقیه بن بخت نصر 16 سال و 26 روز حکمرانی کرد، او در آن زمان دانیالعلیه السلام را دستگیر کرد و برای او چاهی در زمین حفر کرد و دانیالعلیه السلام و اصحاب و پیروان مؤمنش را در آن افکند. بر ایشان آتش انداخت، وقتی که دید آتش به ایشان نزدیک نمی‌شود و ایشان را نمی‌سوزاند، ایشان را در چاه قرار داد و در آن شیر و درندگان بودند و ایشان را به هر نوعی از عذاب شکنجه کرد تا این‌که خدا ایشان را نجات داد و ایشان کسانی هستند که خدا در کتابش فرموده: «قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ (4) النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ (5) »

چیستان حدیثی:

مفصل بن عمر از امام صادقعلیه السلام در مورد آتش‌های چهارگانه پرسید:

1. آتشی که می‌خورد و می‌آشامد.

2. آتشی که می‌خورد و نمی آشامد.

3. آتشی که می‌نوشد و نمی‌خورد.

4. آتشی که نمی‌خورد و نمی آشامد.

1. آن‌چه می خورد و می‌آشامد، حرارت بنی آدم و تمامی حیوانات است.

2. آن‌چه می خورد و نمی‌آشامد، آتش هیزم است.

3. آنچه می‌آشامد و نمی‌خورد، آتش درخت است. (حرارت خورشید را جذب می‌کند ولی نمی سوزاند).

4. آن‌چه نمی‌خورد و نمی‌آشامد؛ آتش سنگ آتش‌زنه و آتش کم نور و ضعیف است .

إِذْ هُمْ عَلَیْها قُعُودٌ (6) هنگامى که در کنار آن نشسته بودند

زمانی‌که اطراف آتش نشسته بودند.

وَ هُمْ عَلى‏ ما یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ (7)

و آنچه را با مؤمنان انجام مى‏دادند (با خونسردى و قساوت) تماشا مى‏کردند!

1. بعضی از ایشان بر بعض دیگر نزد پادشاه شهادت می‌دادند به این‌که در آن‌چه به ایشان امر شده است، کوتاهی نکرده‌اند.

2. در روز قیامت شهادت می‌دهند بر آن‌چه انجام می‌دهند، تا شهادت دهد بر ایشان زبان و دست‌هایشان.

وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلاَّ أَنْ یُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ (8)

آنها هیچ ایرادى بر مؤمنان نداشتند جز اینکه به خداوند عزیز و حمید ایمان آورده بودند؛

«ما نَقَمُوا »: ما انکروا = انکاری نداشتند، انکار نمی‌کردند.

«إِلاَّ أَنْ یُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ »:

استثناء از این نوع که نهایت اشکال به ایشان وارد است، مثل این مثال:

و لا عیب فیهم غیر أن سیوفهم              بهن فلول من قراع الکتائب (شکستگی شمشیرها= نهایت عیب)

توصیف الله به:

«الْعَزِیزِ »: غلبه‌ کننده‌ای که از عقاب او باید ترسید.

«الْحَمِیدِ»: نعمت دهنده‌ای که به ثوابش امید می‌رود و این صفت او همراه است با «الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ (9)» پس شایسته است که به او ایمان آورده شده و عبادت شود.

الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ (9)

همان کسى که حکومت آسمانها و زمین از آن اوست و خداوند بر همه چیز گواه است!

منعمی که به ثواب او امید می‌رود، شایسته‌ی ایمان آوردن و پرستش است.

قمی: سبب (شأن) نزول:

ذونواس کسی بود که حبشه را برای جنگ یمن به هیجان درآورد، ذونواس آخرین پادشاه حمیر بود که یهودی شد وگروهی با او یهودی شدند و خود را یوسف نامید، مدتی را با این وضعیت حکومت کرد، سپس خبردار شد که در نجران گروهی بر دین مسیحیت باقی مانده‌اند، ایشان بر دین عیسی بوده و بر انجیل حکم می‌کنند و رئیس این دین عبد الله بن برناس بود، پس اهل دینش (اطرافیان ذونواس) او را وادار کردند که به سوی عبدالله بن برناس و اطرافیانش لشکر کشی کرده و به دین یهودیت وادار کنند، ذونواس به سمت ایشان حرکت کرد تا به نجران رسید و افرادی را که بر دین مسیحیت بودند جمع کرده و دین یهودیت و دخول به آن‌را بر ایشان عرضه کرد، ولی آن‌ها خوداری کردند، ذونواسیان با ایشان مجادله کرده و باعرضه‌ی دین و تمامی تشویقی که به کار بستند، برناسیان خوداری کرده و از یهودیت امتناع ورزیدند و کشته شدن را ترجیح دادند.

ذونواس گودالی کند و در آن هیزم جمع کرده و آتشی برافروخت. گروهی را با آتش سوزاند و گروهی را با شمشیر کشته و تکه تکه کرد، در نتیجه تعداد کسانی که کشته شدند و با آتش سوختند به 20 هزار نفر رساند.

از میان ایشان مردی که دوس ذوثعلبان خوانده می‌شد، با اسبی تندرو فرار کرد، به دنبال او رفتند تا این که شنزار ایشان را ناتوان کرد و ذونواس بازگشت به دلیل هلاکتی که در سپاهش افتاد، پس خداوند فرمود: «قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ»

روضه کافی: امام صادقعلیه السلام: قبل از شما گروهی کشته شدند و سوزانده شدند و با اره‌ها بریده شدند تا آن‌جا که زمین با تمامی گستردگی آن بر ایشان تنگ آمد،‌ ولی چیزی ایشان را از نظرشان بازنگرداند، از ظلم‌هایی که بر ایشان ردیف شد و اذیت‌هایی که بر ایشان وارد شد.

بلکه «ما نقموا منهم إلّا أن یؤمنوا باللّه العزیز الحمید» از ایشان انتقام نگرفتند مگر به خاطر این‌ که بخدای عزیز ستوده  ایمان آوردند.

پس از پروردگارتان درجات ایشان را درخواست نمایید و بر سختی‌های روزگارتان صبر کنید تا سعی و تلاش ایشان را درک کنید. (به سعی و تلاش ایشان برسید).

إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِیقِ (10)

فرق بین الافتنان والاختبار و الابتلاء و الامتحان. «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏9، ص: 24»

الافتنان: هو ما یوجب اختلالا مع اضطراب. فما أوجب هذین الامرین فهو فتنة.

الاختبار: من الخبر و بمعنى الاطّلاع النافذ، و أخذه.

 الابتلاء: من البلو بمعنى إیجاد التحوّل و التقلّب، و الأخذ به.

 الامتحان: من المحن و هو دأب و جدّ فی العمل حتّى یتحصّل الخبر والنتیجة.

«إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ »: کسانى که مردان و زنان باایمان را شکنجه دادند، با آزار ایشان را مبتلا ساختند.

«ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ »: سپس توبه نکردند، برای ایشان عذاب جهنم است، به سبب کفرشان

«وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِیقِ»: برای ایشان عذاب سوزان است، عذابی اضافه در سوزاندن به سبب فتنه‌ی ایشان.

قیل: مراد از «الَّذِینَ فَتَنُوا » اصحاب اخدود و «عَذابُ الْحَرِیقِ » آتشی که بر روی ایشان واژگون می‌شود و ایشان را می‌سوزاند.

جوامع الجامع: اصحاب اخدود  را به آتش می‌سوزاند و عذاب می‌کند و برای ایشان در آخرت به واسطه‌ی کفرشان عذاب جهنم است و برای ایشان عذا ب سوزان است و آن آتش عظیم دیگری در آخرت است به واسطه‌ی این‌ که مؤمنین را سوزانند، به واسطه‌ی اینکه روایت شده که آتش بر ایشان واژگون شده و ایشان را می‌سوزاند.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ (11)

و براى کسانى که ایمان آوردند و اعمال شایسته انجام دادند، باغهایى از بهشت است که نهرها زیر درختانش جارى است؛ و این کامیابی بزرگ است! زیرا دنیا و آن‌چه در آن است، غیر دنیا (باقی امور) را کوچک می‌شمارد.

شرح آیات الباهر?:‌صباح الازرق می‌گوید: از امام صادقعلیه السلام شنیدم که در مورد  آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ...» می‌فرماید: ایشان امیر‌المؤمنین و شیعیان او هستند.

إِنَّ بَطْشَ رَبِّکَ لَشَدِیدٌ (12)

گرفتن قهرآمیز و مجازات پروردگارت به یقین بسیار شدید است!

مفردات:

بطش: اخذ بعنف = گرفتن به زور

الْبَطْشُ‏: تناول الشی‏ء بصولة، «مفردات راغب» و الأخذ الشدید فی کل شی‏ء«العین و لسان العرب»: حمله کردن و چیزى را با حمله بدست آوردن‏ و سخت گرفتن در هر چیزی.

تفسیر:

خشونت و شدت او چند برابر است.

إِنَّهُ هُوَ یُبْدِئُ وَ یُعِیدُ (13)

اوست که آغاز مى‏کند و بازمى‏گرداند.

1. او آفرینش را آغاز می‌کند و برمی‌گرداند.

2. او گرفتن قهر آمیز و عقاب کافران را در دنیا آغاز می‌کند و گرفتن قهر آمیز را در آخرت باز می‌گرداند (تکرار می‌کند).

وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ (14)

و او آمرزنده و دوستدار (مطیعان) است،

 «وَ هُوَ الْغَفُورُ »: و او آمرزنده‌‌ی کسی است که توبه کند.

«الْوَدُودُ »: دوستدار کسی است که اطاعت کند.

ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ (15): صاحب عرش و داراى مجد و عظمت است‏

قرائت 1: «ذُو الْعَرْشِ »: خالق عرش

قیل: مراد از عرش ملک و مالکیت خداست.

قرائت2: «ذی الْعَرْشِ »:                        نقش: صفت برای «رَبِّکَ» در                       إِنَّ بَطْشَ رَبِّکَ لَشَدِیدٌ (12)

«الْمَجِید»: در ذات و صفاتش عظیم است، همانا او واجب الوجودی است که قدرت و حکمت او تام و کامل است.

قرائت: حمزه و کسائی: «الْمَجِیدِ» به جر                نقش: صفت برای «رَبِّک»

                                                                 صفت برای «الْعَرْشِ »

تفسیر قمی: امام باقرعلیه السلام:  در قول«ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ » فرموده: او خدای کریم دارای مجد و عظمت است.

امام صادقعلیه السلام: در حالی‌که جبرئیل نزد رسول‌خدا بود، ‌به جبرئیل نزدیک شد و نگاهی به آسمان کرد، تا آن‌جا که فرمود: جبرئیل گفت: همانا این اسرافیل دربان پروردگار است‌واز مخلوقات خدا، نزدیکترین آفریدگان به خداست و لوح که از یاقوت سرخ است در جلوی اوست، زمانی که پروردگار به وحی سخن می‌گوید،‌ لوح به پیشانی اسرافیل می‌زند و او به لوح نظر می‌افکند، سپس اسرافیل به سوی ما می‌افکند و ما به (واسطه‌ی دستورات) آن (وحی) در آسمان‌ها و زمین حرکت می‌کنیم.

فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ (16)

هیچ (چیز یا کسی) مانع هیچ مرادی از افعال او و دیگران نمی‌شود، یعنی هرگونه مرادی را انجام می‌دهد.

و آنچه را مى‏خواهد انجام مى‏دهد.

هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ (17) ِفرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ (18)

آیا داستان لشکرها به تو رسیده است‏.

هلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ (17) ِفرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ (18)

نقش: «ِفرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ » بدل از «الْجُنُودِ»

علت بدل آوردن «ِفرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ » از «الْجُنُودِ»: زیرا مراد از فرعون ؛ فرعون و قوم اوست.

معنای آیه: تو تکذیب رسولان پیشین را از جانب ایشان دانستی و آن‌چه به سر ایشان آمد، پس آرامش خاطر داشته باش و بر تکذیب قومت صبر کن و ایشان را بترسان به این‌که مثل همان بلا به سر ایشان بیاید.

بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی تَکْذِیبٍ (19)

ولى کافران پیوسته در تکذیب حقند،

از این تکذیب خسته نمی‌شوند(رها نمی‌کنند).

معنای بل اضرابیه: حال ایشان عجیب‌تر از حال آنها (عذاب شدگان) است، زیرا ایشان داستان‌های آنها را شنیده‌اند و آثار هلاکت ایشان را دیده‌اند،‌ولی تکذیبی که ایشان می‌کنند، ‌شدیدتر از تکذیب پیشینیان است.

وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیطٌ (20)

و خدا از همه سو بر آنان احاطه دارد

از دست خدا فوت نمی‌شوند، هم‌چنان‌که محاط محیط را از دست نمی‌دهد.

خدا توجه به آن‌ها را از دست نمی‌دهد.

بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ (21)

 بلکه آن (قرآن) خواندنى [و] با عظمت است‏.

بلکه این همان چیزی است که آن را تکذیب می‌کردند،‌کتاب شریفی که در نظم و معنا یگانه است.

قرائت: 1. «قُرْآنٌ مَجِیدٌ »

2. «قُرْآنُ مَجِیدٍ » به اضافه، یعنی: قُرْآنُ  رَب ِّ مَجِیدٍ

فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ (22)

که در لوح محفوظ جاى دارد!

در لوح محفوظ از تحریف

1. قرائت نافع: «محفوظٌ»                      به رفع:               صفت قرآن

بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ (21) فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٌ (22)

      موصوف                          صفت

2. قرائت: «فِی لَوْحٍ » که همان هوا است یعنی بالای آسمان هفتم که در آن لوح قرار دارد.

تفسیر قمی: لوح محفوظ دو طرف دارد، یک طرف آن به سمت راست عرش است و طرف دیگر به سمت پیشانی اسرافیل، زمانی‌که پروردگار به وحی تکلم می‌کند، لوح به پیشانی اسرافیل می‌زند و او در لوح نظر می‌کند، و به آن‌چه در لوح است به جبرئیل وحی می کند.

امالی صدوق: امام رضاعلیه السلام : از امام علیعلیه السلام ، از پیامبر9 : از جبرئیل از میکائیل، از اسرافیل، از لوح گفت: خدا می‌فرماید: ولای? علی بن ابی‌طالب دژ من است ، هر کس داخل دژ من شود از آتش من در امان است.

مناقب شهر آشوب:

پادشاه روم به عبد الملک نامه نوشت: گوشت شتری را خوردم که پدرت از مدینه بر آن گریخت، تا با لشکر صدهزار و صد هزار ( یک میلیونی) بجنگم، عبد الملک به حجاج نامه نوشت که پیکی نزد امام زین العابدینعلیه السلام بفرستد و با او وعده بگذارد، و بنویسد آن‌چه را که می‌گوید، او نیز چنین کرد.

امام سجادعلیه السلام فرمود: همانا برای خدا لوح محفوظی است که ملاحظه می‌کند در هر روز  300لحظه، که در آن لحظه‌اینیست مگر اینکه در آن زنده می‌کند و می‌میراند، عزیز می‌کند و خوار و ذلیل می‌کند، و انجام می‌دهد آنچه را که بخواه،و من امیداوارم که تو را در یک لحظه کفایت کند، این را حجاج به عبد الملک نوشت و او برای پادشاه روم نوشت، وقتی پادشاه روم آن‌را دید، گفت: این جز از کلام نبوت خارج نمی‌شود.