خلاصه مبحث رجعت از دیدگاه عقل‏

1- قسر دائم یا اکثرى محال است.‏

الف) روح به بدن علاقه دارد، خواه انسان عادی یا امام باشد.

این قوه روحانی روح که بدن را به آن تدبیر می کند در انسانها متفاوت است و ائمه علیهم السلام علاوه بر قوه‌ی روحانی جزئی، از قوه‌ی مؤثر کلی نیز برخوردارند (برای تدبیر عالم طبیعت)؛ پس هرگاه نفس ناطقه بعد از مرگ به شکل کاملتری به بدن توجه کند، زندگی جدید ممکن است.

ب) بنابه ضرورت عقل، موجودی که به حسب فطرت وجود الهی خویش دارای اثری خاص می باشد؛ ولی برای تحقق اثر وجودی او منعی ایجاد می شود (کلی یا اکثری)، خلقت چنین موجودی بیهوده است.

ج) خداوند حکیم کار عبث انجام نمی دهد.

نتیجه: پس بایستی زمینه‌ی مناسب برای تحقق اثر وجودی مخلوقات الهی فراهم شود و این همان رجعت است.

وجود ائمه برای به کمال رساندن بشر بود ولی به دلیل موانع جاه طلبانه بشر نتوانستند اثر وجودی آن را محقق کنند، لذا باید فرصتی برای ایشان محقق شود تا اثر وجودی آنها به تحقق برسد.

خواه قوه روحانى کلّى باشد، مثل قوه مؤثر کلّى که مجموع عالم طبیعت در نظام اراده او حرکت مى‏کند.

خواه قوه روحانى جزئى، که نظام شخصى طبیعى بدن در تحت نفوذ اوست.

رجعت: بازگشت عده ای از اولیای الهی و دشمنان اهل بیت (که از دنیا رفته‌اند) به دنیا، پس از ظهور مهدى موعود علیه السلام و تشکیل حکومت عدل الهى در سراسر جهان

قول به رجعت از عقاید امامیه

الف) ولایت به معنای نصرت یا محبت است.

ب) «الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ ...» بر هر مؤمنی صدق می‌کند، همانند آیه «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْض‏»  توبه/71

ج) خصوصیات آیه برای تمییز مؤمنان از منافقان است، زیرا منافقان بر نماز مداومت ندارند. «إِنَّ الْمُنافِقینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا کُسالى‏ یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ‏ اللَّهَ إِلاَّ قَلیلا»نساء/142

در زکات بخیلند. «أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ»: احزاب/19

د) در «... وَ هُمْ راکِعُونَ» چند احتمال وجود دارد:

فصل دوم: بررسی تطبیقی آیات ولایت
إِنَّما وَلِیُّکُمُ‏ اللَّهُ‏ وَ رَسُولُهُ‏ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ: مائده/55

مفردات

انما: ادات حصر و تخصیص، برای اثبات پس از آن و نفی غیر آن

انمالک عندی درهم = انهلیس لک عندی الادرهم

انمالقیت الیوم زیدا: امروز تنها زید را ملاقات کردم و کسی دیگر را ملاقات نکردم.

«وَ هُوَ الَّذی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمید»: ولیّ: مدبر امور، تدبیر کننده هستی.

پیشینه این پرسش در عصر ائمه

طرفداراناین دیدگاه در فریقین بسیار اندک بودهو تنها به روایات استناد می‌کنند که از لحاظ سند و دلالت بی‌اعتبارند. از قبیل:

ابن شنبوذ بغدادی (محمد بن احمد المقری: د.328) از اهل سنت

وی ذیل آیه:‌ «وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون‏»: آل‌عمران/123 را چنین قرائت کرده: «وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ ـ بسیف علی ـ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ» ابن نبوذ تأویل و نزول آن را خلط کرده، بدون اینکه بر توهم خود دلیلی اقامه کند.

 محدث نوری (م.1320ق): فصل الخطاب

2. دیدگاه تفریطی: نظر جمهور اهل سنت

نه تنها نام اهل بیت در قرآن نیامده، بلکه هرگز مقام پیشوایی و امامت آنان به طور مطلق در قرآن مطرح نشده است.

هر آیه‌ای که درباره اهل بیت به طور عام یا امام علی به طور خاص نازل شده باشد. تنها بیان کننده فضائل ایشان است نه آنکه خدوند از امامت آنان سخنی گفته باشد.

ضعف این دیدگاه در بررسی تطبیقی آیات ولایت اهل بیت آشکار خواهد شد.

3. دیدگاه معتدل: نظر جمهور متکلمان، مفسران و محدثان شیعه

هر چند نام اهل بیت به طور صریح در قرآن نیامده، لیکن خداوند آیاتی درباره پیشوایی اهل بیت به طور خاص (به ویژه امام علی) و مناقب آنان به طور عام نازل کرده و پیامبر خدا  به عنوان مبین آیات الهی آنها را برای امت بیان کرده است.

با بررسی تبیین معقول احادیث به این نتیجه می‌رسیم که: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام: قَالَ لَوْ قَدْ قُرِئَ الْقُرْآنُ کَمَا أُنْزِلَ لَأَلْفَیْتَنَا فِیهِ مُسَمَّیْن‏:‌ اگر قرآن را همان گونه که نازل شده، بخوانند ما را با نام می‌یابند». تفسیر عیاشی، ج1، ص 13، ح4.

وجود روایات در منابع فریقین بر وجود حجم عظیمی از آیات قرآن درباره اهل بیت:

«عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: نَزَلَ الْقُرْآنُ أَرْبَعَةَ أَرْبَاعٍ رُبُعٌ فِینَا وَ رُبُعٌ فِی عَدُوِّنَا وَ رُبُعٌ سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ وَ رُبُعٌ فَرَائِضُ وَ أَحْکَامٌ» :

«درباره هیچکس به اندازه امام علی آیه نازل نشده است». مناقب، ابن مردویه؛ ص 218. الصواعق المحرقة، 127،ابن حجر.(اهل سنت)

ابن عباس: «خداوند خطاب «یا ایها الذین أمنوا را در قرآن نازل نکرد جز آنکه علی علیه السلام پیشگام در این خطاب است. خداوند یاران پیامبر را در مواردی متعدد مورد عتاب قرار داد، اما از علی علیه السلام جز خیر و خوبی یاد نکرده است.» مناقب، ابن مردویه؛ ص 219 (اهل سنت)

احادیثی بیانگر آنند که ولایت امام علی علیه السلام در تمام کتابهای انبیا آمده است.

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلامقَالَ: وَلَایَةُ عَلِیٍّ ع مَکْتُوبَةٌ فِی جَمِیعِ صُحُفِ الْأَنْبِیَاءِ وَ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِلَّا بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ ص وَ وَصِیِّهِ عَلِیٍّ ع. «ولایت علی بن ابی طالب در تمام کتابهای انبیا آمده است و خداوند هیچ پیامبری را به رسالت مبعوث نکرد جز آنکه بر نبوت حضرت محمد و ولایت علی ـوصی او ـ (اقرار گرفت)».

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ‏» فَقَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ع فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ فَمَا لَهُ لَمْ یُسَمِّ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ ع فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَقَالَ قُولُوا لَهُمْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص نَزَلَتْ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ لَمْ یُسَمِّ اللَّه‏. لَهُمْ ثَلَاثاً وَ لَا أَرْبَعاً حَتَّى کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُم‏ ...

ابا بصیر از امام صادق علیه السلام: درباره آیه «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» پرسید، امام فرمود: آیه درباره علی و حسن و حسین نازل شده ( و مراد از اولی الامر آنانند). گفتم: مردم می‌گویند: چرا نام امام علی و اهل بیت او در کتاب خدا نیامده است؟ فرمود: به آنان بگویید: (کلیات) نماز بر رسول خدا نازل شده ولی تعداد سه یا چهار رکعت آن نامیده نشده است و رسول خدا آن را برای مردم تفسیر کردند ... ( به همین گونه کلیات ولایت به طور عام در قآن نازل شد و پیامبر اکرم آن را تبیین کردند). کافی، ج1ُ ص 286 ـ287

ابن طاووس این حدیث را با سندهای متعدد نقل کرده است.

در مصادر اهل سنت نیز از این نمونه احادیث به چشم می‌خورد که تبیین ولایت به عهده رسول خدا نهاده شده است.

پاسخ امام صادق علیه‌السلام به ابابصیر در آن روایت بر اساس جدال احسن است. (آنچه مورد قبول خصم می‌باشد. مقدمه برای احتجاج علیه او به کار رفته).

مطلب مورد قبول اهل سنت: کلیات نماز و سایر احکام در قرآن آمده ولی شرح و تبیین جزئیات، شروط و قیود آنها به عهده پیامبر خداست.

آزمون امت، حکمت عدم تصریح

نکات:

الف) حرمت و منزلت رسولش را به امت نمایاند. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ * إِنَّ الَّذینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى‏ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظیم‏»2ـ 3/ حجرات

تسلیم قلبی از پیامبر نشانه‌ی ایمان افراد:

«فَلا وَ رَبِّکَ‏ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّى یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی‏ أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلیما»: نساء/65

پیروی مطلق و بدون قید و شرط در تمام اوامر و نواهی:

«وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»: حشر/7

ماجرای تغییر قبله از مصادیق این اطاعت:

«وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی‏ کُنْتَ عَلَیْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلى‏ عَقِبَیْهِ»: بقره/143

جمع بندی کلی قرآنی: اطاعت از خدا اطاعت رسول است.

«مَنْ‏ یُطِعِ‏ الرَّسُولَ‏ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفیظاً»: نساء/80

روایات بیانگرآزمون الهی از طریق پیروی از پیامبر خدا:

کافی در باب «التفویض الی رسول الله و الی الائمة فی امر الدین» با سند صحیح.

پیام این روایات:

خداوند پیامبرش را به نیکوترین شکل بر اساس محبت خود تأدیب کرد و ادب را در آن وجود به حد کامل رساند و فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظیم‏»: قلم/4 و سپس امور خلق را (در امور دین) به ایشان سپرد تا بداند مردم چگونه از ایشان پیروی می‌کنند؛ مانند روایت زراره از قول امام باقر و صادق علیهما السلام:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ إِلَى نَبِیِّهِ ص أَمْرَ خَلْقِهِ لِیَنْظُرَ کَیْفَ طَاعَتُهُمْ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ- ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.»

ادامه 3. چگونگی پیروی از پیامبر خدا، دارای مقدماتی است:

الف) حرمت و منزلت رسولش را به امت نمایاند.

ب) دستور به اطاعت محض از پیامبر را صادر نمود.

ج) پیامبر بر مشروعیت اطاعت از سنت خود و پیروی از تبیین و تفسیرشان از قرآن در همه عصرها تأکید کرده‌اند.

پیامبر وقوع تخلف را در امت پیش‌بینی کرده و از آن برحذر داشته است.

«لا أعرفنّ الرجل یأتیه الامر من أمری، إما أمرت به و إما نهیت عنه، فیقول: ما ندری ما هذا، عندنا کتاب الله لیس هذا فیه » مستدرک، حاکم نیسابوری، ج1، ص 108ـ109.

4. اطاعت مطلق از اوامر نبی: خداوند تفاوتی بین امور اعتقادی و غیر اعتقادی نگذاشته است. (کسی نمی‌تواند بگوید: این امر اعتقادی و مربوط به امامت است و باید در قرآن به صورت نص بیان می‌شد.)

اینگونه عذرها، رسوبات تفکر «حسبنا کتاب الله» است. اطلاق پیروی از رسول خدا این مرزبندی را در هم می‌شکند.

اشکال: این امامت اعتقادی و جزء اعتقادات شیعه است و ما آن را قبول نداریم.

جواب: در میان اهل سنت نیز بر سر مباحث اعتقادی نزاع است، مثلا ایشان درباره «خلق قرآن» که اعتقادی است اختلاف کرده و هر کس که قدم قرآن را منکر شود، کافر و مرتد می‌دانند با اینکه این امر در قرآن نیامده است. کسی که به این عذر آن را منکر شود، عذرش نزد آنان پذیرفتنی نیست.