3. اقسام استخلاف: الف) خاص ب) عام: دارای انواع

الف) استخلاف عام: استخلافی که با توجه به نوع و ماهیت افراد ـ نه شخصیت فردـ صورت می‌گیرد.

ب) استخلاف خاص: بر اساس شخصیت فرد و خصوصیات شخصی صورت می‌گیرد.

س: نوع استخلاف  آدم خاص است یا عام؟

الف) استخلاف خاص: زیرا شخصیت فردی حضرت آدم مد نظر است، شخص خاص آدم خلیفه خداست. (نسفی و صاحب الوسیط)

ب) استخلاف عام یا نوعی: دارای تعریفهای مختلفی است.

1. تولیت زمین توسط انسان: خدا انسان را بر زمین مسلط ساخته و از انسان خواسته طبق شریعت الهی آن را آباد کنند.

ب) استخلاف نوعی یا عام: دارای تعریف‌های متعدد

2. رابطه اجتماعی خاص:

«1. خداوند نه تنها به عنوان مالک این جهان، بلکه رب هر دو عالم،  حاکم واقعی بر هستی است.

2. انسان در امر استخلاف به عنوان جانشین خداوند، امین از طرف اوست و حاکمیت انسان از منظر اسلام، حاکمیت واقعی نمی‌باشد؛ بلکه تنها امینی است از جانب خداوند که باید در راستای مسئولیت خویش به انجام تکلیف بپردازد،

انسان با اختیار خود و آموزه‌های الهی که توسط انبیا بیان شده، باید امانتداری کند؛ مشروعیت انسان نیز بر همین اساس است.

ولی تاریخ پیوسته از انسانهایی یاد می‌کند که مالکیت واقعی خداوند و نیابت خویش را فراموش کرده و امانتداری نکرده‌اند.

بدیهی است «امینی» که از حد مقرر تجاوز کند، غاصب است و حاکمیت او نامشروع خواهد بود».

دلایل استخلاف نوعی

الف) برداشت ملائکه از «انسان»: ملائکه انسان را به فساد و خونریزی در زمین توصیف کردند، در حالیکه آدم نه فسادی در زمین داشت و نه خون کسی را ریخت، پس «فساد نوعی» است که به «نوع انسان» باز می‌گردد.

ب) تسخیر امکانات زمین توسط «نوع انسان»: منابع و امکانات زمین که در تسخیر انسان است به فرد خاصی تعلق نداشته و «نوع انسان» از آن بهره‌مند می‌شود.

أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ‏ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَة ...: لقمان/20

ج) دلالت آیات بر خلافت نوعی:

استخلاف انسان به دو صورت در قرآن مطرح شده: 1. خلافت حضرت آدم به عنوان نماینده «نوع انسان» 2. جانشینی انسانها از یکدیگر

أَ وَ عَجِبْتُمْ‏ أَنْ‏ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلى‏ رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَ زادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَةً ... (اعراف/69).

وَ هُوَ الَّذی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ الْأَرْض‏ ... (انعام/165).

د) علوم ودیعه نهاده شده در نوع انسان: علمی که خدا در انسان به ودیعه نهاده در نوع انسان است، با توجه به خلافت انسانها از یکدیگر خدا این علوم را در انسان بالقوه به ودیعه نهاده است.

هـ) آبادانی زمین توسط نوع انسان: آبادنی زمین طی قرنهای طولانی توسط نوع انسان انجام شده است.

أَ وَ لَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ‏ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها ...(روم/9)

الف) ملاک استخلاف

الف) ملاک استخلاف

در استخلاف: مستخلِف موجودی را جایگزین خویش می‌کند که توانایی‌های لازم را داشته باشد.

خداوند ملاک استخلاف را «علم به اسماء» بیان کرده است.

1-1. الفاظی که خداوند روی مخلوقات خود گذاشته است.

2-1. مسمیات یا صفات و خصایص آن مسمیات

علامه طباطبایی و اکثر مفسران: قول دوم؛ اسماء = موجودات زنده و با عقل و شعور هستند. (این علم با سایر علوم فرق می‌کند).

مراد از اسماء: ویژگیهای مسمیات

الف) علم درک حقیقت اشیا به انسان:

علمی که خداوند به انسان آموخت غیر از علمی است که به ملائکه آموخت که باعث پیشی گرفتن انسان از فرشتگان گردید.

آن علم یادگیری لغت، کلام و سخن گفتن نیست؛ زیرا علم واقعی، درک حقیقت اشیا است.

آن علم درک حقیقت واحدی است که در زبانهای گوناگون به اسمهای گوناگون خوانده می‌شود.

ولی علم به حقایق اشیا با هر لفظی که باشد علم واقعی خواهد بود.

ب) تحدی با ملائکه نسبت به بیان اسماء:

قابلیت علم به اسماء باعث برتری انسان بر ملائکه است.

انسان اسماء را به ملائکه عرضه کرد ولی ملائکه توان درک آن را نداشتند و نتوانستند آن را گزارش بدهند.

اگر این علمِ متعارف بود، باید فرشتگان پس از عرضه توان ارائه گزارش را بیابند؛ ولی آنها اظهار عجز کردند.

«وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونی‏ بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقین‏» بقره/31 (بیانگر ناتوانی)

ج) اسماء الفاظ نیست؛ زیرا در آیه «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونی‏ بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقین‏»

دلیل: «فَقالَ أَنْبِئُونی‏ بِأَسْماءِ هؤُلاءِ» با اینکه می‌توانست بفرماید: «فَقالَ أَنْبِئُونی‏ بِأَسْماءِ» بدون «هؤُلاءِ»؛ خدا می‌فرماید: مرا از اسمهای این موجودات آگاه سازید، نه از خود اسمها.

د) اگر مراد از علم به اسما، علم خاصی نبود؛

  ولی کلام فرشتگان حاکی از جهل به اسماء است که ناشی از عدم قابلیت آنان است، هر چند در ظاهر عدم تعلیم مطرح گشته است.

بنابراین: مراد از تحدی، بیان توانایی انسان در پذیرش امانت و ناتوان بودن ملائکه از آن می‌باشد.

(اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص502).

2. صفات اسماء

اکثر مفسران شیعه بر اساس آیات، صفاتی را برای اسما ذکر کرده‌اند.

«قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...» بقره/33