فصل دوم: بررسی تطبیقی آیات ولایت
إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ: مائده/55
•دیدگاههای متنوع پیرامون آیات ولایت، مباحث متعدد تاریخی، حدیثی، تفسیری و کلامی در پی داشته است.
•محور اصلی این تنوع بر اساس «نص بر امامت» در اندیشه شیعه و انکار (یا تردید) از اهل سنت است.
•ریشه بحث در آیات و شأن نزول به زمان صحابه و سپس تابعین دارد.
مفردات
انما: ادات حصر و تخصیص، برای اثبات پس از آن و نفی غیر آن
انمالک عندی درهم = انهلیس لک عندی الادرهم
انمالقیت الیوم زیدا: امروز تنها زید را ملاقات کردم و کسی دیگر را ملاقات نکردم.
•ولیّ: حصول دو چیز (یا بیشتر) در کنار هم بدون آنکه بین آنها چیزی دیگر فاصله شود. برخی: نزدیک و قرب
•ولیّ: به معنای فاعل از (وَلیَه)، کسی که برای کار دیگری قیام کند، و هر کس کار دیگری را به عهده گرفت، ولی اوست.
•ولیّ الیتیم: الذی یلی امرَه و یقوم بکفایَتِهِ و ولی المرأة الذی یلی عقدَ النکاحِ علیها.
•ولیّ: مالک تدبیر: کسی که برای تدبیر و اداره جامعه، یتیم یا زن، به آنان نزدیک میشود و به رتق و فتق امور آنان (در حیطهی ولایت خود) مبادرت میورزد.
•ولیّ: یکی از اسمای حسنای خداوند سبحان است. «فالله هو الولیّ»: شوری/9، نه تنها خدا ولایت دارد، بلکه بنابر ضمیر فصل تنها ولیّ خداست.
«وَ هُوَ الَّذی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمید»: ولیّ: مدبر امور، تدبیر کننده هستی.
•ولیّ: در تمام موارد استعمال قرب و نزدیکی با نوعی ارتباط نهفته که با قراین روشن میشود.
•ولیّ: ناصر، دوست، ... (توجه به موارد استعمال)
•زکاة: نمو و زیادت
•راغب: اصل الزکاة: النمو الحاصل من برکة الله تعالی: زکات نموی است که از برکت خدا پدید میآید.
•آنچه انسان از مال خود به نیازمندان میدهد، زکات گفته میشود، زیرا مایه برکت و نمو مال و پالایش نفس است.
•رکوع: انحنا و خم شدن (انسان و غیر انسان)،
•رکع الرجل: هنگامی که فرد خم باشد و هر خم شدهای را راکع گویند؛ سپس این معنا در شرع در خم شدن مخصوص نماز به کار رفته است.
•رکوع به معنای تواضع: از باب استعمال سبب و اراده مسبب= زیرا انحنا موجب تواضع و تذلل میشود.
•حزب: جماعتی که بر یک عقیده و هدف باشند. طائفة من الناس
•هر جا «حزب» به چیزی اضافه شود، معنای هم عقیده بودن و هدف واحد داشتن در آن وجود دارد. مانند: حزب الله، حزب الشیطان
گفتار اول: بررسی دیدگاه شیعه
•این دو آیه مستقل از آیات قبل و بعد بوده و در یک سیاق نیست.
•بدون الغای خصوصیت از شأن نزول بر امامت امام علی دلالت دارد.
•مورد نزول بنا به احادیث متواتر درمورد تصدق انگشتر به وسیله امام در حین رکوع بوده است.
•شیعه: دلالت آیات ولایت بر امامت امام علی قطعی است، برخی این آیه را نص و قویترین دلیل میدانند.
مبانی دیدگاه شیعه:
الف) انما: ادات حصر
ب) ولیّ: اولی به تصرف و والی = امام وخلیفه
•معانی دیگر ولیّ: یاور و دوست به این آیات اختصاص نداشته و برای برخی مؤمنان است، مانند: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ»: توبه/71
•زیرا: ولیّ در آیه ولایت: اولی به تصرف، همهی مؤمنان را شامل نمیشود، زیرا در این صورت مولی و مولّی علیه یکی خواهد شد، بنابراین تنها یک نفر ولیّ شده و بقیه مولیّ علیه میشوند.
ج) «وَ هُمْ راکِعُونَ»: حال از ضمیر «یُؤْتُونَ» (هیئت خاص در نماز)
تحلیل درون متنی از آیات ولایت
•واژگان و تعابیر آیات ولایت و روایات اهل بیت و صحابه و تابعین نظر شیعه را تأمین کرده است.
روایات: بعد از تصدق انگشتر به وسیله امام علی علیه السلام این آیات نازل شده است. سیاق آیات بیانگر نزول آیه بعد از حادثهای هستند.
مفاد آیات: ولیّ شما خدا و پیامبر و مؤمناناند.
•ولایت: قرب و نزدیکی که دارای نوعی ارتباط است.
ارتباط محبت: ولایت محبت اختصاص به بعضی ندارد.
ارتباط نصرت: ولایت نصرت اختصاص به بعضی ندارد.
ارتباط تصرف: مجوز نوع خاصی از دخالت و تصرف شده.
سیاق آیه:
•ولایت در اینجا در مورد خدا و رسول و مؤمنان به یک معناست، زیرا ولایت مفرد (با یک تعبیر برای هر سه) آمده.
تحلیل درون متنی از آیات ولایت
ولایت رسول در قرآن:
•قیام به تشریع، دعوت به دین، تربیت امت، تبیین وحی، حکومت بر امت: همهی این موارد از شئون و مناصب رسالت پیامبر است.
•النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ: احزاب/6
•وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَة: جمعه/2
•این ولایت با واو عطف «وَ الَّذینَ آمَنُوا» جز بر امام علی علیهالسلام منطبق نیست، که همان شئون خدا و رسول را دارا باشد.
•این ولایت به اصالت: برای خدا
•این ولایت به تبع و اذن الهی: برای رسول و امام علی علیهالسلام
تحلیل برون متنی (استناد به روایات)
•قرآن، تفسیر و تبیین آیات را به عهده رسول نهاده و قول ایشان را حجت دانسته است.
•بعد از رسول نوبت به اهل بیت رسیده و قول آنان نیز حجت می باشد.
•روایات شیعی با سند صحیح آیات ولایت را تفسیر کرده و آن را مربوط به غدیر خم دانسته که پیامبر مأمور به ابلاغ آن گردید.
•کلینی با سند صحیح از امام باقر علیه السلام: «أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ- إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ فَرَضَ وَلَایَةَ أُولِی الْأَمْرِ فَلَمْ یَدْرُوا مَا هِیَ؟ فَأَمَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً ص أَنْ یُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلَایَةَ کَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ وَ الزَّکَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ، فَلَمَّا أَتَاهُ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ ضَاقَ بِذَلِکَ صَدْرُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ تَخَوَّفَ أَنْ یَرْتَدُّوا عَنْ دِینِهِمْ وَ أَنْ یُکَذِّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرُهُ وَ رَاجَعَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ؛ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ- یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ _ فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى ذِکْرُهُ فَقَامَ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ ع یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِب».(صدع: روشن و آشکار ساخت).
عیاشی از امام صادق علیه السلام:
•«چون آیه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ ...» نازل شد، بر پیامبر گران آمد و نگران بود قریش ایشان را تکذیب کنند، پس خداوند چنین نازل کرد: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّک...» آنگاه حضرت در روز غدیر خم به این امر پرداخت و آن را ابلاغ کرد.
•شواهد روایی اهل سنت:
طبرانی به سند خود از عمار بن یاسر: «حضرت رسولs پس از نزول آیه (ولایت) آن را قرائت کرد و سپس فرمود: (من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه)»
حسن بن ابی طاهر جاوایی(ق6) از زید بن ارقم از رسول خداs:
«ای مردم علی بن ابی طالب ولی شما پس از خدا و رسول او است...، خداوند در این باره چنین نازل کرده است: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا...»
گفتار دوم: بررسی دیدگاه های اهل سنت
•سه نوع تلقی: 1. پذیرش روایات شأن نزول 2. عدم پذیرش آن 3. چگونگی الغای خصوصیت از مورد شأن نزول
گروه اول: پذیرش شأن نزول بدون الغای خصوصیت
•پذیرش احادیث تصدق انگشتر از سوی امام علی، بدون الغای خصوصیت: حمل آیات ولایت تنها بر مورد نزول
•ریشه: عصر صحابه؛ کسی منکر آن نبوده و با الغای خصوصیت به دیگران آن را تعمیم نداده بودند.
•عصر تابعین؛ مورد پذیرش برخی
•ابوبکر احمد رازی: 370ق؛ ضمن تطبیق آیه بر شأن نزول، به اشکالات تطبیقی پاسخ میدهد. «از مجاهد،سدی، ابی جعفر، عتبةبن ابی حکیم، روایت شده که این آیه در مورد علی بن ابیطالبg در حین تصدق انگشتر در حال رکوع، نازل شده است...»
•الکیا الطبری، م504ق
•مبنای ایشان جواز اعطای صدقه در حال نماز است.
•مبانی دیدگاه اول:
الف) «وَ هُمْ راکِعُونَ» حال برای فاعل «وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ»
ب) صدقه مستحبی زکات نامیده میشود، زیرا امام علیg انگشتر خود را به عنوان صدقه مستحب اعطا نمود.
ج) عمل قلیل در نماز موجب بطلان آن نیست.
د) تطبیق صیغههای جمع در آیه بر یک فرد، از باب ترغیب و تشویق دیگران و بیانگر ویژگی مؤمنان در سرعت گرفتن در نیکی است.
بررسی و نقد دیدگاه اول:
•با اختصاص آیه به مورد نزول خود،چگونه میتوان ولایت را به معنای نصرت یا محبت گرفت؟ حال آنکه نصرت یا محبت با اختصاص داشتن شأن نزول منافات دارد.
•جوابی از این گروه مطرح نشده است.
گروه دوم: پذیرش شأن نزول با الغای خصوصیت
•این گروه صراحتی در ردّ و انکار روایات شأن نزول درباره تصدق امام علیg به نیازمند نکردهاند و گاه این روایات را پذیرفتهاند، اما با الغای خصوصیت شأن نزول از آن استفاده عمومیت کردهاند.
•بیشتر مفسران اهل سنت از این گروهاند: ابن جریر طبری، م310ق. واحدی نیشابوری م468ق. بغوی، م516ق. زمخشری، 528ق. ابن عطیه اندلسی، م541. فخر رازی، م606ق. قرطبی، م671ق. نسفی، 710ق، ثعالبی،875ق، عمادی، 982ق، آلوسی، م1327ق،...
•برخی از ایشان تصریح دارند که این دیدگاه جمهور مفسران اهل سنت است.
موضوع :