بسم الله الرحمن الرحیم

بخش اول: کلیات

مباحثی که در فهم و تفسیر قرآن کمک و از خطای فهم مفسر جلوگیری می کنند، و ضوابط تفسیر معتبر را روشن می سازند. این مباحث چند محور عمده دارد: مبانی تفسیر، قواعد تفسیر، روشهای تفسیر و گرایشهای تفسیری.

این جزوه در سطح مقدمات تفسیر دو واحدی در رشته تعلیم و تربیت تدوین و جمع آوری شده است. برای تکمیل مباحث و اطلاعات بیشتر به اصول التفسیر و قواعده از عبدالرحمن العک، قواعد التفسیر لدی الشیع? و السن? از فاکر میبدی، منطق تفسیر 1 و 2 از دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، روشهای تفسیر قرآن از  محمود رجبی، قواعد تفسیر از علی اکبر بابایی، مبانی و روش های تفسیری از عمید زنجانی ... مراجعه شود.

مبادی تفسیر

مبانی تفسیر یعنی مبادی تصوری و تصدیقی تفسیر که آگاهی از آنها و تعریف و انتخاب مبنا در مورد آنها قبل از تفسیر، برای مفسر لازم است که شامل مباحثی همچون مفهوم شناسی تفسیر، تأویل، بطن، منابع، شرایط مفسر، ضوابط تفسیر معتبر و ... می شود.

مفهوم شناسی

تفسیر: واژه تفسیر یک بار در قرآن به کار رفته است أَحْسَنَ تَفْسِیراً؛ (فرقان/ 33) که به معناى لغوى است و اشاره مى‏کند که آیات قرآن در برابر مثال‏هاى مخالفان، مثال‏هاى حق و تفسیرى زیباتر ارائه مى‏کنند. در احادیث نیز واژه «تفسیر» به کار رفته است؛ از جمله پیامبر در حدیثى واژه ظلم در آیه 82 انعام را به شرک «تفسیر» فرمود. راوى مى‏گوید: «فقالوا ایّنا لم یظلم نفسه؟ «ففسره» النبى بالشرک» (صحیح بخارى؛ ابن کثیر، تفسیر قرآن، 4/ 444؛ بصائر الدرجات، 195).

واژه تفسیر در لغت به معناى «بیان»، «توضیح»، «پرده‏بردارى» و «اظهار معناى معقول» به کار رفته است. (ر. ک. به: مقاییس اللغه؛ مصباح المنیر؛ التهذیب؛ صحاح؛ تاج العروس؛ مفردات راغب، ماده «فسر»)

برخى معتقدند واژه «فسر» در اشتقاق کبیر، مقلوب «سفر» است (الاتقان فى علوم القرآن، 2/ 192؛ البرهان فى علوم القرآن، 2/ 284؛ مجمع البحرین، ماده فسر) و مسافرت را از آن جهت سفر مى‏گویند که اخلاق مردم در آن آشکار مى‏شود و مسافر هنگام سفر از صحنه‏هاى جدید پرده‏ برمى‏گیرد و آگاه مى‏شود.

با استفاده از معناى لغوى و تعاریف صاحب‏نظران، مى‏توان تفسیر را این گونه تعریف کرد:

«مقصود از تفسیر، تبیین معناى استعمالى آیات قرآن و آشکار کردن مراد جدى آن، بر اساس قواعد ادبیات عرب و اصول عقلایى محاوره و با یارى از منابع و قراین معتبر است».

معناى لغوى و اصطلاحی تأویل‏

تأویل از «اول» به معناى رجوع گرفته شده[1] و با توجه به ریشه اصلى آن به معناى «ارجاع برگرداندن»[2] است. در کتابهاى لغت براى تأویل معانى فراوانى ذکر شده که مى‏توان آنها را در سه دسته قرار داد و به سه معناى جامع بازگرداند:

یک، معناى حقیقى و منظور واقعى برخى آیات متشابه؛

دو، معنا و معارف باطنى آیات کریمه، اعم از آیات محکم و متشابه؛

سه، مصادیق برخى آیات کریمه که از دید عرف و افراد عادى پنهان است.

قواعد

واژه «قواعد» جمع «قاعده» و به معناى اصل و اساسى است که بر آن تکیه مى‏شود و مسائل دیگر بر آن بنیان گذاشته مى‏شود. «قواعدتفسیر دستور‌العمل‌هایی کلی برای تفسیر قرآن، مبتنی بر مبانی متقن عقلی، نقلی و عقلایی است که با وجود آنها تفسیر ضابطه‌مندمی‌شود و با رعایت آنها خطا در فهم معنا و مراد آیات کاهش می‌یابد».[3]  

پیشینه‏

تفاسیر کهن قرآن کم و بیش به مطالب تربیتى قرآن توجه داشته‏اند، ولى تفاسیر جدید مثل فى ظلال القرآن، نمونه، من هدى القرآن، من وحى القرآن، نور و تفسیر قرآن مهر بیشتر به این مطالب توجه کرده‏اند.

در عصر ما برخى تفاسیر با عنوان «تفسیر تربیتى» منتشر شده است، مثل نخستین تفسیر تربیتى قرآن، حسین میرزا خانى 1369 ش و التفسیر التربوى للقرآن الکریم، انواز البار، 1428 ق.

مورد اول رویکرد تربیتى به معناى خاص ندارد و بیشتر تفسیرى اخلاقى، عرفانى، فقهى، فلسفى و ... است، تفسیر دوم هم که رویکرد تربیتى دارد، نکات تربیتى قرآن را به صورت مختصر مطرح کرده است.

چهارم: تطبیق قاعده بر مصادیق جدید در هر زمان.

البته این قاعده و هدف باید از مدلول معناى التزامى آیه باشد؛ به صورتى که مورد آیه، مصداق آن باشد وگرنه برداشت شخصى و تفسیر به رأى مى‏شود (التفسیر الاثرى الجامع، 1/ 31- 36).

روش‏شناسى‏

تفسیر تربیتى قرآن داراى مبانى، روش‏ها، قواعد، اسلوب و شیوه است.

1. مبانى تفسیر تربیتى قرآن همان مبانى تفسیر عمومى قرآن است، مثل امکان فهم و تفسیر قرآن و جواز آن، تحریف ناپذیرى قرآن و ... (ر. ک. به: منطق تفسیر قرآن (1)، مبانى و قواعد تفسیرى)

2. در تفسیر تربیتى از همه روش‏هاى صحیح تفسیر قرآن، مثل تفسیر قرآن به قرآن، روایى، عقلى، اشارى (باطنى)، علمى و اجتهادى بهره گرفته مى‏شود و باید از تفسیر به رأى پرهیز شود. (ر. ک. به: منطق تفسیر قرآن (2)، روش‏ها و گرایش‏هاى تفسیرى)، البته در این نوع تفسیر، روش‏باطنى (دلالتهای التزامی غیر بیّن[4]) به صورتى که علامه معرفت بیان کرده است، کاربرد بیشترى دارد. ایشان چهار مرحله زیر را براى بطن‏گیرى از قرآن پیشنهاد مى‏کند:

روش بطن گیری از آیات

اول: به دست آوردن هدف آیه.

دوم: الغاى خصوصیت از ویژگى‏هاى غیر دخیل در هدف.

سوم: به دست آوردن قاعده‏اى کلى (پیام آیه).

چهارم: تطبیق قاعده بر مصادیق جدید در هر زمان.

البته این قاعده و هدف باید از مدلول معناى التزامى آیه باشد؛ به صورتى که مورد آیه، مصداق آن باشد وگرنه برداشت شخصى و تفسیر به رأى مى‏شود (التفسیر الاثرى الجامع، 1/48 ـ52).

3. تفسیر تربیتى، مبحث میان رشته‏اى است، بنابراین باید ضوابط مباحث میان‏رشته‏اى در آن رعایت شود. از جمله این که شخصى اقدام به این کار کند که با حوزه تفسیر و علوم تربیتى آشنایى لازم را داشته باشد (ر. ک. به: منطق تفسیر قرآن (3)، روش تحقیق در تفسیر و علوم قرآن).

4. قواعد تفسیرى لازم در تفسیر عمومى، در این جا هم ضرورى است (ر. ک. به: منطق تفسیر (1))، ولى در این جا از قاعده «بطن‏گیرى» به صورت گسترده استفاده مى‏شود.

5. اسلوب اجرایى تفسیر تربیتى مى‏تواند ترتیبى یا موضوعى باشد. «تفسیر موضوعى تربیتى» براى استنباط کل اهداف، مبانى و نظام تربیتى قرآن و «تفسیر تربیتى ترتیبى» براى به دست آوردن آموزه‏ها و پیام‏هاى آیات قرآن لازم است.[5]

تفسیر تربیتى‏

در تفسیر تربیتى قرآن این عناصر مورد عنایت است:

1) توضیح معانى و مقاصد آیات قرآن با عنایت به فرآیند تربیت،

2) استخدام علوم تربیتى براى توضیح آیات قرآن،

3) توجه به بُعد تربیتى قرآن در بیان نکات تفسیرى،

4) تبین آموزه‏ها و پیام‏هاى تربیتى قرآن،

5) بهره‏جویى از آیات قرآن براى جهت‏دهى به مبانى علوم انسانى،

6) نظریه‏پردازى‏هاى تربیتى بر اساس آیات قرآن،

7) استنباط اهداف، مبانى و روش‏ها و در نهایت نظام تربیتى از قرآن،

8) توجه به نکات تربیتى قرآن براى پرورش ابعاد و ساحت‏هاى تربیتى انسان؛ همچون: بعد عقلى، عاطفى، و ...).

تذکر: برخى عناصر بالا در تفسیر ترتیبى تربیتى و برخى در تفسیر موضوعى تربیتى تحقق مى‏یابد. براى مثال استنباط نظام تربیتى قرآنى بدون توجه به همه آیات قرآن و طبقه‏بندى آنها در یک تفسیر موضوعى، در عمل امکان ندارد، اما به هر حال تفسیر ترتیبى تربیتى قرآن بر تفسیر موضوعى تربیتى مقدم است، زیرا تا وقتى نکات تربیتى را از تک تک آیات به دست نیاوریم، نمى‏توانیم آنها را در یک تفسیر موضوعى به صورت نظام‏مند کنار هم قرار دهیم.