آشنایی با روش‌های بررسی آیات بر اساس رویکرد تفسیر موضوعی

•اندیشمندان در هر زمانی متناسب با نیازها با رویکردی متفاوت به قرآن نگریسته و در پی پاسخ به چالشها بوده‌اند.
•تحول تفسیر قرآن از روایی به اجتهادی در قرنپنجم هجری توسط شیخ طوسی، نمونه‌ای از این تلاش است.
•در سده اخیر، سبک‌ها و رویکردهای نوینی در تفسیر قرآن ابداع شده که از جمله آنها تفسیر موضوعی در کنار تفسیر ترتیبیاست.
•علت توجه به تفسیر موضوعی: کاستی‌های تفسیر ترتیبی و کارآمدی تفسیر موضوعی است.
•از طریق تفسیر موضوعی می‌توان معارف قرآن را روشمند و مطابق با نیازها ارائه کرده و پاسخ و راهکار عملی دریافت نمود.

 

•روش تفسیر موضوعی سالیانی چند تنها با یک رویکرد و سبک خاص ارائه می‌شد.
•در این رویکرد مفسر پس از تعیین یک موضوع یا سؤال، به بررسی و جمع‌آوری آیات قرآن پیرامون آن می‌پردازد و سپس با ساماندهی آنها بر اساس چینش منطقی، دیدگاه قرآن را گزارش می‌کند.
• این روش با همه فواید و کارکردها، گاه از پاسخگویی به پرسش‌های معرفتی و روش شناختی ناتوان است.
•مثال:با کمک رویکرد رایج تفسیر موضوعی می‌توان به دیدگاه قرآن پیرامون احکام و اهمیت حجاب دست یافت، اما این رویکرد پاسخ روشنی برای روش نهادینه کردن فرهنگ حجاب در جامعه ندارد.
•نیازهای جدیداز یک سو و توانمندی‌های ذاتی تفسیر موضوعی از سوی دیگر موجب شده تا محققان به رویکردهای جدیدی از تفسیر موضوعی (مانند تفسیر موضوعی بر حسب نزول)گرایش یابند.

رویکرد رایج و جدید در تفسیر موضوعی

.1تفسیر موضوعی به ترتیب منطقی (رویکرد رایج)
.2تفسیر موضوعی به حسب نزول
.3تفسیر موضوعی به ترتیب مصحف
.4تفسیر موضوعی بر مبنای ساختار سوره
.5تفسیر موضوعی به سبک مصحفی ـ ساختاری
.6تفسیر موضوعی به سبک نزولی ـ ساختاری
.7تفسیر موضوعی جامع (شبکه معنایی قرآن)

سبک اول و دوم مورد توجه اندیشمندان و قرآن پژوهان واقع شده و آثاری نیز درباره اصول و مبانی آنها تدوین گشته است، اما به سایر سبک‌ها کمترپرداخته شده است.

 

.1تفسیر موضوعی به ترتیب منطقی (رویکرد رایج)
•پس از گرد آوری آیاتِ قرآن پیرامون یک موضوع، مفسر بر اساس نظم خودساخته به موضوع بندی و چینش آیات می‌پردازد.
•کیفیت چینش آیات در سوره‌ها یا چینش سوره‌ها در قرآن و ترتیب نزول آیات و سوره‌ها در این روش چندان مهم نیست.

مبانی و پیش فرض‌ها

.1 سازگاری درونی آیات قرآن
•آیات قرآن با وجود تنوع در موضوعات، هماهنگ هستند.
•آیات بدون تعارض بوده و یکدیگر را تصدیق می‌کنند. 

2.  اعتقاد به جامعیت قرآن در یک موضوع: موجب نگرش فراگیر به مجموعه قرآناز لابه لای آیات پراکنده

•دسته‌بندی آیات برای پاسخ به پرسش‌های خود: زیرا خدا موارد ضروری را بیان کرده است.
•مثال: انفاق، نماز، روزه، حج، ... : 1. دسته بندی آیات 2. چینش آنها برای دستیابی به پاسخ مورد نظر

پیش فرض مفسر موضوعی:

3. بررسی آیات بدون در نظر گرفتن جایگاه تاریخیو جغرافیایی مشکلی در فهم (مراد جدی) آیات ایجاد نمی‌کند.

•درگزینش، چینش و برداشت آیات توجهی به ترتیب نزول یا جایگاه آیه در ساختار سوره نیست.

اصول و قواعد

راهیابی به دیدگاه قرآن پیرامون یک موضوع به روش تفسیر موضوعی (مراحل شش‌گانه).

1. موضوع‌یابی: تعیین موضوعی جزئی یا کلی و یا مسئله‌ای پژوهشی از دیدگاه قرآن.

2. استخراج آیات: بررسی تمام آیات برای ارائه تحلیل جامع از نگرش قرآن، زیرا غفلت از یک آیه، بخشی از نظر قرآن را در ابهام فرو می‌برد.

طریقه استخراج: مراجعه به معجم‌های لفظی و موضوعی و در صورت لزوم مراجعه مستقیم به آیات قرآن

3. دسته‌بندی روشمند آیات: برای دستیابی به پیام‌های قرآن نیاز به نظم و سامان بندی مناسب آیات است.

مثال: موضوع امامت و ولایت در آیات قرآن، پس از استخراج آیات تقسیم آنها به امامت عامه و امامت خاصه.

4. استخراج مدلول آیات بر اساس مبانی تفسیر‌:بررسی مبانی و قواعد تفسیر درباره هر آیهبه طور جداگانه

•مبانی تفسیر: شاملاصولی همچون واژه‌شناسی، قواعد ادبی و بلاغی، بررسی دیدگاه مفسران و ... می‌باشد.

5. استنتاج نظرگاه‌های قرآن با مقارنه و چندسونگری به مدلول آیات: نتیجه گیری ازنظرگاه‌های قرآن درباره هر یک از موضوعات و پرسش‌های پیرامون آن

6. ارزیابی نتایج با معیارها و قراین دیگر: حداقل دو معیار سنت و عقل

سنت:در تمام عرصه‌های قرآنی

عقل:در حوزه گزاره‌های عقلانی قرآنی با رعایت اصول و مبانی متناسب با هر یک از آنها می‌توانند به عنوان قراین درباره آیات قرآن نقش‌آفرینی کنند.

 

(نصیری، فصلنامه اندیشه نوین دینی، شماره 3)

2. تفسیر موضوعی به حسب نزول

•بررسی سیر شکل‌گیری موضوع در بستر نزول است.
•مفسر به جای چینش آیات مربوط به یک موضوع بر اساس نظم مورد نظر خود، آنها را به ترتیب نزول بررسی می‌کند.
•به دست آوردن نکات تربیتی، تاریخی و روش شناسانه پیرامون دیدگاه قرآن درباره یک موضوع.

دستاورد‌ها:

•می‌توان به روش نهادینه کردن ارزش‌های دینی در جامعه پی برد.
•چگونه می‌توان رفتار افراد را در رابطه با انفاق و ...تغییر داد و آن را به یک خصلت اخلاقی ثابت درآورد؟
•با مطالعه ترتیب نزول می‌توان فرآیندی را ترسیم نمود که طی آن ارزشی مانند انفاق، نماز و ...به رفتاری اجتماعی تبدیل می‌شود.

مثال انفاق:

•سال دوم بعثت: برخی حاضر به انفاق نبوده و به سختی انفاق می‌کردند و می‌گفتند: «مالی را که به سختی به دست آوردم تباه کردم»؛ (یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالاً لُبَداً: بلد/6).
•سال اول هجرت: اما همین افراد چند سال با پیروی از تعالیم قرآن به مرحله‌ای رسیدند که برای رضای خدا همه اموال خود را در مکه رها نموده و به فرمان رسول خدا به مدینه هجرت کردند.(لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُواْ مِن دِیَارِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِضْوَانًا وَ یَنصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُوْلَئکَ هُمُ الصَّادِقُونَ: حشر/8).

راه تشخیص این فرایند: تفسیر موضوعی به حسب نزول،برای فرهنگ سازی و نهادینه نمودن این ارزش در جامعه

3. تفسیر موضوعی به ترتیب مصحف (هماهنگ با قرآن فعلی)

•تحلیل و بررسی موضوع به ترتیب ارائه آیات مرتبط با آن در قرآن است.
•شبیه روش تفسیر موضوعی به حسب نزول
•نهادینه کردن یک ارزش و هنجار دینی در جامعه
•تفاوت: روش قبل به ترتیب نزول بود ودر این رویکرد، ترتیب مصحف
•مبانی و پیش فرض‌ها

1. چینش آیات و سوره‌های قرآن توقیفی است.

ترتیب سوره‌ها در قرآن آیا با اشاره پیامبر بوده و توقیفی است؟یا پس از رحلت آن حضرت به اجتهاد صحابه شکل گرفتهیا اجتهادی است؟

 

اختلاف نظر؛ دانشمندان شیعی در گذشته و حال، بر جمع و ترتیب قرآن در زمان پیامبر (ص) تأکید کرده‌اند.

4. تفسیر موضوعی بر مبنای ساختار سوره

• نگرش ساختاری به سوره‌ها نگرشى نو به مفاهیم سوره است و مبنایی در تفسیر موضوعی بر اساس نگرش جامع‏گرایانه به معانى سوره‏ها است.
•مفسر با یافتن موضوع اصلى سورهنکاتی را کشف می‌کند که در تفسیر موضوعی به دست نمی‌آید.
•هدف سوره آل عمران:«اصول همگرایی جامعه دینی» دعوت مؤمنان به سوی وحدت در برابر دشمنان.
• کشف ارتباط وحدت و همگرایی در جامعه دینی با مؤلفه‌هایی مانند اصلاح نگرش توحیدی، شناسایی فتنه منافقان، کافران و اهل کتاب و مقابله صحیح با آنان
•تحکیم وحدت از طریق محور قرار دادن قرآن، توجه به برتری مؤمنان، اعتماد نکردن به بیگانگان و توکل به خدا
•مؤمنان باید خود را از آسیب‌های وحدت مانند تأثیر‌پذیری از وسوسه‌های دشمنان و قدرناشناسی از رهبران دینی و دلسرد شدن به خاطر مانع‌تراشی دشمنان حفظ نمایند.«طباطبایی، المیزان، ج3، ص 5».

 

5.. تفسیر موضوعی بر مبنای مصحفی ـ ساختاری

•در صورت پذیرش مبانی تفسیر موضوعی بر مبنای مصحف و روش ساختاری
•توجه به همنشینی موضوعات قرآنی و رابطه‌ی طولی و عرضی موضوعات با یکدیگر.
•تفاوت: تنها مفاهیم یک سوره مطرح نمی‌شود، بلکه بر اساس ترتیب فعلی قرآن یک مجموعه هماهنگ را ترتیب داده و ارتباط یک موضوع را با سایر موضوعات مشخص می‌کنیم.
•اصل تربیتی: توجه به تمامی ارزش‌های معنوی و اجتماعی، برای تشخیص پیش زمینه‌های و مکمل‌های آنها.
•مثال: اهمیت نماز

شناسایی مقدمات آن از جمله اعتقاد به خدا و بندگی در برابر او، تأثیر اعمال انسان در سعادت وی، اجتناب از محرمات و پایبندی به انفاق و ...

نخستین فرمان نماز «وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوهَ: بقره/43»، آیات پیشین مقدمات اعتقادی و رفتاری آن را فراهم کرده است.

6. تفسیر موضوعی به سبک نزولی ـ ساختاری

•مانند سبک پیشین

تفاوت: به جای مطالعه قرآن به ترتیب مصحفی، به ترتیب نزول مطالعه می‌شود

•قبول مبانی تفسیر موضوعی به حسب نزول:
.1پذیرش دستیابی به ترتیب نزول سوره‌های قرآن با استفاده از روش‌های معتبر علمی
.2پذیرش رابطهبین موضوعاتی است که به ترتیب نزول در سوره قرآن مطرح می‌شود.
• اگر نخستین سوره نازل شده سوره حمد یا علق باشد و سوره‌ها به ترتیب نزول بررسی گردد، در ساختار هر یک موضوعاتی وجود دارد که ضمن ارتباط درون سوره‌ای از ماهیتی مستقل برخوردارند.
•مثال: (مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ):اثبات انحصار حمد در خدای سبحان + گزاره‌ای مستقل درباره روز قیامت

 

7. تفسیر موضوعی جامع (شبکه معنایی قرآن)
•شبکه معنایى به نمایش روابط درونی و برونی یک موضوع می‌پردازد.
•منظور از روابط درونی، بیان ماهیت و حدود یک موضوع و تبیین ارگانیسم درونی و رابطه مؤلفه‌های تشکیل دهنده آن با هم است. برای ترسیم روابط بیرونی به نوع ارتباط بین این موضوع با سایر موضوعات توجه می‌شود.

مؤلفه‌های تفسیر موضوعی جامعه:

الف) مباحث مقدماتی و پیش نیاز موضوع: اهمیت پرداختن به موضوع، پیشینه تحقیق در موضوع، مبانی.

ب) شناسایی ماهیت موضوع: تعریف، مصادیق، مراتب، انواع و اقسام، فلسفه و حکمت اصلی، جایگاه اجتماعی، ابزار، اصول.

ج) شناسایی ابعاد و پیامدهای موضوع: احکام، آداب، ارزش، کیفر و پاداش، آثار و عواقب (فردی ـ اجتماعی).

د) رابطه با سایر موضوعات: جایگاه موضوع در نظام‌های کلی، موضوعات و مباحث پیش‌نیاز، موضوعات هم‌افق و همنشین.

هـ) فرآیندها (شکل‌گیری‌ ـ رشد ـ افول): زمینه‌های پیدایش، منشأ و علل پیدایش، شرایط پیدایش، موانع و علل شکل‌گیری، راه‌های شکل‌گیری، فرایند و مراحل شکل‌گیری، زمینه‌ها و بستر‌های رشد در جامعه، فرایند رشد در جامعه، پیامدهای رشد، راه‌های پیشگیری (در ضد ارزش‌ها)، روش نهادینه سازی (در ارزش‌ها)، علل گرایش، راه‌های مقابله، آسیب شناسی.

 


 



موضوع :